वित्तीय बाजार हे वित्तीय प्रणालीचे आवश्यक घटक आहेत, जे आर्थिक साधनांच्या खरेदी-विक्रीसाठी व्यासपीठ म्हणून काम करतात. भांडवल वाटप, किंमत शोध आणि अर्थव्यवस्थेचे कार्यक्षम कार्य सुलभ करण्यात ते महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात. या विभागात, आम्ही विविध प्रकारचे वित्तीय बाजार आणि त्यांची कार्ये शोधू.
१.४.१ मनी मार्केट:
मनी मार्केट हा आर्थिक बाजाराचा एक विभाग आहे जेथे अल्पकालीन कर्ज साधनांचा व्यापार केला जातो. या उपकरणांची सामान्यतः एक वर्ष किंवा त्यापेक्षा कमी कालावधीची परिपक्वता असते. मनी मार्केट्स सहभागींना उच्च तरलता आणि कमी क्रेडिट जोखीम असलेले निधी कर्ज घेण्यासाठी किंवा कर्ज देण्याची यंत्रणा प्रदान करतात.
मनी मार्केटमधील सहभागींमध्ये बँका, कॉर्पोरेशन, सरकारी संस्था आणि संस्थात्मक गुंतवणूकदार यांचा समावेश होतो. ते ट्रेझरी बिले, जमा प्रमाणपत्रे (सीडी), व्यावसायिक कागद आणि पुनर्खरेदी करार (रेपो) यांसारख्या साधनांचा व्यापार करतात.
तरलतेच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी अल्पकालीन कर्ज घेणे आणि कर्ज देणे सुलभ करणे हे मनी मार्केटचे प्राथमिक कार्य आहे. उदाहरणार्थ, बँका राखीव गरजा पूर्ण करण्यासाठी किंवा अल्प-मुदतीच्या निधीच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी मनी मार्केटमधून कर्ज घेऊ शकतात. तरलता राखून परतावा मिळविण्यासाठी संस्थात्मक गुंतवणूकदार मनी मार्केट साधनांमध्ये जास्तीची रोख गुंतवणूक करू शकतात.
मनी मार्केट इन्स्ट्रुमेंट्स सामान्यत: कमी-जोखीम गुंतवणूक मानली जातात कारण त्यांच्या अल्प परिपक्वता आणि जारीकर्त्यांच्या क्रेडिट योग्यतेमुळे. ते अल्प-मुदतीच्या व्याजदरांसाठी बेंचमार्क प्रदान करतात आणि एकूण आर्थिक व्यवस्थेचा एक महत्त्वाचा घटक म्हणून काम करतात.
१.४.२ भांडवली बाजार:
भांडवली बाजार हे असे आहेत जेथे दीर्घकालीन कर्ज आणि इक्विटी साधनांचा व्यापार केला जातो. ही बाजारपेठ कंपन्या, सरकार आणि इतर संस्थांना दीर्घकालीन गुंतवणूक आणि प्रकल्पांसाठी निधी उभारण्यास सक्षम करतात.
भांडवली बाजाराचे दोन प्राथमिक विभाग म्हणजे बाँड बाजार आणि शेअर बाजार.
- बाँड मार्केट: बाँड मार्केट, ज्याला कर्ज बाजार किंवा निश्चित-उत्पन्न बाजार म्हणून देखील ओळखले जाते, जेथे रोखे आणि डिबेंचर सारखी कर्ज साधने खरेदी आणि विक्री केली जातात. सरकार आणि कॉर्पोरेशन सारखे बाँड जारी करणारे, गुंतवणूकदारांना बाँड जारी करून भांडवल उभारतात. रोखे खरेदी करणारे गुंतवणूकदार जारीकर्त्याचे कर्जदार बनतात आणि बाँड परिपक्व होईपर्यंत त्यांना नियतकालिक व्याज देयके मिळतात, ज्या वेळी मुद्दलाची परतफेड केली जाते. बाँड मार्केट गुंतवणूकदारांना निश्चित उत्पन्न मिळवण्यासाठी आणि विविधीकरणाद्वारे जोखीम व्यवस्थापित करण्यासाठी एक यंत्रणा प्रदान करते.
- स्टॉक मार्केट: शेअर बाजार, ज्याला इक्विटी मार्केट किंवा शेअर मार्केट असेही संबोधले जाते, जेथे सार्वजनिकरित्या व्यापार केलेल्या कंपन्यांचे शेअर्स खरेदी आणि विक्री केले जातात. कंपन्या प्रारंभिक पब्लिक ऑफरिंगद्वारे (IPOs) शेअर्स उभारण्यासाठी जारी करतात भांडवल आणि गुंतवणूकदारांना भागधारक बनू द्या. शेअरधारकांना मालकी हक्क आहेत, जसे की कॉर्पोरेट बाबींवर मतदान करणे आणि कंपनीच्या नफ्यात लाभांश किंवा भांडवली वाढीद्वारे भाग घेणे. शेअर बाजार गुंतवणूकदारांना शेअर्सचा व्यापार करण्यासाठी आणि सार्वजनिकरित्या व्यापार केलेल्या कंपन्यांच्या कामगिरीचा फायदा घेण्यासाठी एक व्यासपीठ प्रदान करतो.
भांडवल बाजार उत्पादक गुंतवणुकीसाठी आर्थिक संसाधनांचे वाटप करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतात, कंपन्यांना विस्तार, संशोधन आणि विकास आणि इतर दीर्घकालीन प्रकल्पांसाठी भांडवल उभारण्याची परवानगी देतात. ते व्यक्ती आणि संस्थात्मक गुंतवणूकदारांना मालमत्तेच्या वैविध्यपूर्ण पोर्टफोलिओमध्ये गुंतवणूक करण्यासाठी आणि कंपन्यांच्या वाढीमध्ये आणि नफ्यात भाग घेण्यासाठी संधी देतात.
१.४.३ डेरिव्हेटिव्ह मार्केट्स:
डेरिव्हेटिव्ह मार्केट्समध्ये अंतर्निहित मालमत्तेपासून प्राप्त झालेल्या आर्थिक साधनांचा व्यापार समाविष्ट असतो, जसे की स्टॉक, बॉण्ड्स, कमोडिटीज, चलने किंवा निर्देशांक. पर्याय, फ्युचर्स, स्वॅप आणि फॉरवर्ड्स यासह डेरिव्हेटिव्ह्ज, बाजारातील सहभागींना किमतीतील चढउतारांपासून बचाव करण्यास, भविष्यातील बाजारातील हालचालींवर अंदाज लावण्यासाठी आणि जोखीम व्यवस्थापित करण्यास सक्षम करतात.
- पर्याय: पर्याय धारकाला विशिष्ट कालमर्यादेत पूर्वनिर्धारित किंमतीला अंतर्निहित मालमत्ता खरेदी किंवा विक्री करण्याचा अधिकार देतात, परंतु बंधन नाही. ते लवचिकता प्रदान करतात आणि गुंतवणूकदारांना त्यांच्या पोर्टफोलिओला प्रतिकूल किंमतींच्या हालचालींपासून संरक्षित करण्यास किंवा संभाव्य किंमतीतील बदलांचा फायदा घेण्यास अनुमती देतात.
- फ्युचर्स: फ्युचर्स कॉन्ट्रॅक्ट्स खरेदीदारास भविष्यातील तारखेला आणि पूर्वनिर्धारित किमतीवर अंतर्निहित मालमत्ता खरेदी किंवा विक्री करण्यास बाध्य करतात. फ्युचर्स मार्केट कमोडिटीज, चलने, व्याजदर आणि स्टॉक मार्केट इंडेक्ससाठी प्रमाणित करारांचे व्यापार सुलभ करतात. ते सहभागींना त्यांच्या किंमतीतील चढउतारांपासून बचाव करण्यास किंवा सट्टा लावण्यास सक्षम करतात
भविष्यातील किमतीच्या हालचालींवर.
- स्वॅप्स: स्वॅप्समध्ये दोन पक्षांमधील रोख प्रवाह किंवा इतर चलांची देवाणघेवाण समाविष्ट असते. व्याजदर स्वॅप, चलन स्वॅप आणि क्रेडिट डिफॉल्ट स्वॅप हे सामान्य प्रकारचे स्वॅप आहेत. स्वॅप्स सहभागींना व्याजदर जोखीम व्यवस्थापित करण्यास, वेगवेगळ्या चलनांमध्ये रोख प्रवाहाची देवाणघेवाण किंवा क्रेडिट जोखीम हस्तांतरित करण्यास अनुमती देतात.
डेरिव्हेटिव्ह बाजार बाजारातील सहभागींसाठी तरलता आणि जोखीम व्यवस्थापन साधने प्रदान करतात. ते गुंतवणूकदारांना त्यांची गुंतवणूक धोरणे तयार करण्यास, किमतीच्या जोखमींपासून बचाव करण्यास आणि सट्टा क्रियाकलापांमध्ये गुंतण्याची परवानगी देतात.
1.4.4 परकीय चलन बाजार:
परकीय चलन बाजार, ज्यांना विदेशी मुद्रा बाजार किंवा चलन बाजार म्हणूनही ओळखले जाते, त्यात चलनांचा व्यापार होतो. हे बाजार सहभागींना आंतरराष्ट्रीय व्यापार, पर्यटन, गुंतवणूक आणि सट्टा यासह विविध उद्देशांसाठी चलने खरेदी, विक्री आणि देवाणघेवाण करण्यास सक्षम करतात.
परकीय चलन बाजार हे विकेंद्रित बाजार म्हणून कार्य करते जेथे बँका, कॉर्पोरेशन, संस्थात्मक गुंतवणूकदार आणि व्यक्ती यासह सहभागी चलन व्यापारात गुंततात. चलनांचा व्यापार जोड्यांमध्ये केला जातो, ज्यामध्ये विनिमय दर एका चलनाचे मूल्य दुसऱ्या चलनाच्या तुलनेत परावर्तित करतात. पुरवठा आणि मागणीची गतिशीलता, आर्थिक घटक, भू-राजकीय घटना आणि बाजारातील भावना यावर आधारित विनिमय दर चढ-उतार होतात.
परकीय चलन बाजार तरलता प्रदान करतात आणि एका चलनाचे दुसर्या चलनात रूपांतर सुलभ करतात. ते आंतरराष्ट्रीय व्यापार आणि गुंतवणूक सुलभ करण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात, व्यवसायांना विविध चलनांमध्ये व्यवहार करण्यास आणि चलन जोखीम व्यवस्थापित करण्यास परवानगी देतात.
गुंतवणूकदार, व्यवसाय आणि धोरणकर्त्यांसाठी वित्तीय बाजारांचे कार्य समजून घेणे आवश्यक आहे. हे बाजार भांडवल वाटप, जोखीम व्यवस्थापन आणि संपत्ती निर्मितीसाठी संधी देतात. आर्थिक बाजारपेठांमध्ये भाग घेऊन, व्यक्ती आणि संस्था निधी मिळवू शकतात, विविध मालमत्तेत गुंतवणूक करू शकतात आणि जागतिक अर्थव्यवस्थेच्या गतिशीलतेवर नेव्हिगेट करू शकतात.