मानसिक आरोग्याचे महत्त्व

मानसिक आरोग्य म्हणजे काय?

देशाच्या विकासासाठी आरोग्य महत्त्वाचे आहे. वर्ल्ड हेल्थ ऑर्गनायझेशन (WHO) आरोग्याची व्याख्या "शारीरिक, मानसिक, सामाजिक आणि आध्यात्मिक कल्याणाची स्थिती आणि केवळ रोग किंवा अशक्तपणाची अनुपस्थिती" म्हणून करते. WHO ने मानसिक आरोग्याची व्याख्या मानसिक आरोग्य अशी केली आहे ज्यामध्ये एखाद्या व्यक्तीला त्याच्या स्वतःच्या क्षमतेची जाणीव होते, जीवनातील सामान्य ताणतणावांचा सामना करता येतो, उत्पादकपणे काम करता येते आणि त्याच्या किंवा तिच्या समुदायासाठी योगदान देण्यास सक्षम असते. या सकारात्मक अर्थाने, मानसिक आरोग्य हा वैयक्तिक कल्याण आणि समुदायाच्या प्रभावी कार्याचा पाया आहे.

मानसिक आरोग्यावर परिणाम होतो

शैक्षणिकदृष्ट्या कामावर उत्पादनक्षमता सकारात्मक वैयक्तिक नातेसंबंधांचा विकास गुन्हेगारी दर दारू आणि मादक पदार्थांचे सेवन मानसिक आरोग्य महत्त्वाचे का आहे?

450 दशलक्षाहून अधिक लोक मानसिक विकारांनी ग्रस्त आहेत. WHO च्या मते, 2020 पर्यंत, नैराश्य हे जगभरातील दुसऱ्या क्रमांकाचे सर्वात मोठे आजाराचे ओझे असेल (Murray & Lopez, 1996). मानसिक आरोग्याचा जागतिक भार विकसित आणि विकसनशील देशांच्या उपचार क्षमतेच्या पलीकडे असेल. मानसिक आजाराच्या वाढत्या ओझ्याशी संबंधित सामाजिक आणि आर्थिक खर्चाने मानसिक आरोग्याला चालना देण्यासाठी तसेच मानसिक आजार प्रतिबंध आणि उपचार करण्याच्या शक्यतांवर लक्ष केंद्रित केले. अशा प्रकारे मानसिक आरोग्य वर्तनाशी जोडलेले आहे आणि शारीरिक आरोग्य आणि जीवनाच्या गुणवत्तेसाठी मूलभूत म्हणून पाहिले जाते.

शारीरिक आरोग्य आणि मानसिक आरोग्य यांचा जवळचा संबंध आहे आणि हे निःसंशयपणे सिद्ध झाले आहे की नैराश्यामुळे हृदय आणि रक्तवहिन्यासंबंधी रोग होतात मानसिक विकार देखील व्यक्तींच्या आरोग्य वर्तनावर परिणाम करतात जसे की समजूतदारपणे खाणे, नियमित व्यायाम, पुरेशी झोप, सुरक्षित लैंगिक पद्धतींमध्ये व्यस्त राहणे, दारू आणि तंबाखूचे सेवन, पालन करणे. वैद्यकीय उपचारांमुळे शारीरिक आजाराचा धोका वाढतो. मानसिक आजारी आरोग्यामुळे बेरोजगारी, तुटलेली कुटुंबे, गरिबी, अंमली पदार्थांचे सेवन आणि संबंधित गुन्हेगारी यांसारख्या सामाजिक समस्या उद्भवतात. खराब मानसिक आरोग्यामुळे रोगप्रतिकारक शक्ती कमी होण्यात महत्त्वाची भूमिका असते. नैराश्य असलेले वैद्यकीयदृष्ट्या आजारी रुग्ण नसलेल्यांपेक्षा वाईट परिणाम आहेत. मधुमेह, कर्करोग, हृदयविकार यासारखे जुनाट आजार नैराश्याचा धोका वाढवतात मानसिक आरोग्य कार्यक्रमांच्या अंमलबजावणीत कोणत्या अडचणी येतात? कलंक मानसिक आजाराशी संबंधित आहे आणि शिक्षणासारख्या सर्व बाबींमध्ये समाजात रुग्णांना भेदभाव केला जातो. नोकरी, विवाह इत्यादी, ज्यामुळे वैद्यकीय सल्ला घेण्यास विलंब होतो. मानसिक आरोग्य आणि आजाराच्या संकल्पनांमध्ये अस्पष्टता, निश्चित चिन्हे आणि लक्षणांचा अभाव ज्यामुळे निदान गोंधळ होतो. लोकांना असे वाटते की जे मानसिकदृष्ट्या कमकुवत आहेत किंवा कारणीभूत आहेत त्यांना मानसिक आजार होतात. अनेक लोकांचे मत आहे की मानसिक आजार अपरिवर्तनीय आहे ज्यामुळे उपचारात्मक शून्यवाद होतो. बर्‍याच लोकांचा असा विश्वास आहे की प्रतिबंधात्मक उपाय यशस्वी होण्याची शक्यता नाही. बर्‍याच लोकांचा असा विश्वास आहे की मानसिक आजारांवर उपचार करण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या औषधांमुळे अनेक दुष्परिणाम होतात आणि व्यसन होऊ शकते. त्यांना असे वाटते की ही औषधे केवळ झोपेला प्रवृत्त करतात. WHO ने संकलित केलेल्या डेटामध्ये असे दिसून आले आहे की मानसिक आरोग्य समस्यांमुळे होणारे ओझे आणि ते टाळण्यासाठी आणि त्यावर उपचार करण्यासाठी देशांमध्ये उपलब्ध संसाधने यांच्यात मोठे अंतर आहे. जगातील बहुतेक भागांमध्ये, मानसिक आजारांवर उपचार केले जातात अलीकडे पर्यंत बाकीचे औषध आणि आरोग्य सेवेपासून अलिप्त होते. मनोरुग्ण आणि त्यांचे कुटुंबीय दबावगटाप्रमाणे वागण्यात अयशस्वी ठरतात कारण गंभीर सामाजिक कलंक आणि त्यांच्या हक्कांबद्दल माहिती नसल्यामुळे ते एकत्र येण्यास नाखूष असतात. अगदी गैर-सरकारी संस्था (एनजीओ) याला एक कठीण क्षेत्र समजा कारण त्याला दीर्घकालीन बांधिलकीची आवश्यकता आहे आणि ते मानसिकदृष्ट्या अपंगांना सामोरे जाण्यास घाबरतात.
मानसिक आजार कशामुळे होतो?जैविक घटक न्यूरो ट्रान्समीटर: मानसिक आजार हे मेंदूतील विशेष रसायनांच्या असामान्य संतुलनाशी जोडलेले आहेत ज्याला न्यूरोट्रांसमीटर म्हणतात. न्यूरोट्रांसमीटर मेंदूतील चेतापेशींना एकमेकांशी संवाद साधण्यास मदत करतात. जर ही रसायने शिल्लक नसतील किंवा योग्यरित्या कार्य करत नसतील तर, संदेश मेंदूद्वारे योग्यरित्या पोहोचू शकत नाहीत, ज्यामुळे मानसिक आजाराची लक्षणे दिसू शकतात. आनुवंशिकता (आनुवंशिकता): अनेक मानसिक आजार कुटुंबांमध्ये चालतात, असे सूचित करतात की ज्या लोकांचे कुटुंब सदस्य आहेत मानसिक आजारामुळे मानसिक आजार होण्याची शक्यता जास्त असते. जीन्सद्वारे कुटुंबांमध्ये संवेदनशीलता पसरते. तज्ञांचा असा विश्वास आहे की अनेक मानसिक आजार अनेक जनुकांमधील विकृतींशी जोडलेले आहेत - फक्त एकच नाही. म्हणूनच एखाद्या व्यक्तीला मानसिक आजाराची संवेदनाक्षमता वारशाने मिळते आणि हा आजार विकसित होणे आवश्यक नसते. मानसिक आजार अनेक जनुकांच्या आणि इतर घटकांच्या परस्परसंवादातून उद्भवतो - जसे की ताण, गैरवर्तन, किंवा एखादी क्लेशकारक घटना -- जी एखाद्या व्यक्तीच्या आजारावर प्रभाव टाकू शकते किंवा ट्रिगर करू शकते ज्याला त्याची अनुवांशिक संवेदनाक्षमता आहे. संक्रमण: काही संक्रमण मेंदूच्या नुकसानीशी आणि मानसिक आजाराच्या विकासाशी किंवा त्याची लक्षणे बिघडण्याशी संबंधित आहेत. उदाहरणार्थ, स्ट्रेप्टोकोकस बॅक्टेरियाशी संबंधित पेडियाट्रिक ऑटोइम्यून न्यूरोसायकियाट्रिक डिसऑर्डर (पांडा) म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या स्थितीचा विकासाशी संबंध जोडला गेला आहे.