तीन

परीक्षितीने ते महाभारत तेथे रंगात उतरवून घेतले होते. अश्रूंचे व रक्ताचे महाभारत तेथे नाना रंगांत लिहिलेले होते. मुके रंग, मुक्या आकृती, मुके प्रसंग! परंतु त्या मुकेपणात सहस्र जिव्हा होत्या. परीक्षितीस कंटाळा आला, कधी विमनस्कता वाटली म्हणजे तो चित्रशाळेत येई. तेथे तो रमे. क्षणभर वर्तमानकाळ विसरून भूतकाळात बुडून जाई.

एका चित्राजवळ तो उभा होता. सजल नयनांनी ते तो पाहत होता. माता उत्तरा सती जाऊ म्हणत होती. धर्म, भीम, अर्जुन, सुभद्रा सारी शोकात होती. अशावेळी कृष्णासखा उत्तरेला समजावीत आहे, परावृत्त करीत आहे, असा तो प्रसंग होता. परीक्षितीला तो प्रसंग पुनःपुन्हा पाहावासा वाटे.

हलक्या पावलांनी कोण आले ते आत? प्रसन्न नाही त्याची मुद्रा. मुखावर माणुसकी नाही दिसत. क्रूर दिसतो आहे हा माणूस. कपटी दिसतो आहे हा माणूस. कोण आहे हा?

“काय पाहता एवढे, महाराज, त्या चित्रात?" त्याने विचारले. “कोण वक्रतुंड, तुम्ही केव्हा आलात?" परीक्षिती वळून म्हणाला.

“बराच वेळ झाला. मी आपली राजनीतिगृहात वाट पाहत होतो. शेवटी भृत्यांना विचारिले. येथे आहात असे कळले. आपल्या कृपेने मला कोठेच प्रतिबंध होत नाही. आलो येथेच. परंतु आपणाला बरे नाही का वाटत आज? असे डोळे का भरून आले?” वक्रतुंड गोड बोलत होता.

“वक्रतुंड, हे चित्र मी अनेकदा पाहतो. आई जर सती गेली असती तर माझा जन्मही झाला नसता. मी जन्मलो खरा, परंतु आईचे हास्य मी कधीही पाहिले नाही. जिवंत असून ती मृताप्रमाणे राही. तिचे मन तिच्या शरीरात नव्हते. तिचे विचार, तिच्या भावना, तिचा आत्मा हे जणू केव्हाच निघून गेले होते. आई रोज क्षणाक्षणाला सती जात होती. हरघडी भाजून निघत होती. माझ्यासाठी ती राहिली. अभागी मी. मी आईच्या गर्भात आलो आणि प्रतापी माझे वडील मी मारले. मी अपशकुनी आहे, अभद्र आहे, जन्मताही पुन्हा मेल्यासारखा जन्मलो. परंतु कृष्णदेवाने सजीव केले. हे चित्र म्हणजे माझी जन्मकथा, हे चित्र म्हणजे मी जन्माला येणे. परंतु जन्मून तरी काय केले ?” परीक्षिती थांबला.

“काही केले नसशील तर कर. काहीतरी अपूर्व करावे. नवीन तेजस्वी असे करावे. राजा, कितीतरी दिवसांत माझ्या मनात विचार खेळत आहेत. परंतु ते अद्याप कोणाला पटत नाहीत. मी सर्वत्र प्रचार करून राहिलो आहे. परंतु राजसत्तेची जोड मिळाल्याशिवाय सारे व्यर्थ असते. 'यथा राजा तथा प्रजा.', 'राजा कालस्य कारणम्' ही वचने खरी आहेत. राजा म्हणजे प्रजेचे दैवत. ‘प्रजेतील सारे मांगल्य, सारे पुण्य राजाच्या ठायी असते.' असे म्हणतात. एका दृष्टीने ते खरेही आहे. कारण पूर्वी प्रजाच राजाला नेमी ! म्हणजे प्रजेचीच पूंजीभूत मूर्ती म्हणजे राजा. राजा म्हणजे आपलाच आवाज, आपलेच ध्येय, आपल्याच आशा-आकांक्षा असे प्रजा पुढे मानू लागली. समाजात राजशासनाचा सर्वात अधिक परिणाम होत असतो. राजाचे जे विचार असतात त्यांना राजपुरुष प्रमाण मानतात. राजाचे प्रधान, सेनापती, सर्व क्षेत्रांतील सारे सेवक राजाला जे आवडते ते करतात. प्रजेचा संबंध ह्या सर्व कर्मचाऱ्यांशी प्रत्यही येतो. ह्या कर्मचाऱ्यांची कृपा असावी असे प्रजा इच्छित असते. म्हणून प्रजाही आपले विचार त्या कर्मचाऱ्यांच्या विचारांप्रमाणे ठेवते. जर कोणी त्या विचारांविरुद्ध वागणारा, बोलणारा निघाला तर कर्मचारी त्याचे शासन करतात. त्याला देशत्याग करायला लावतात, त्याला देहदंड देतात. म्हणून शेवटी 'जसा राजा तशी प्रजा' हे म्हणणे खरे होते. माझ्या विचारांचा तू का होत नाहीस? मी तुझ्याजवळ पूर्वी बोललो होतो. ह्या नागजातीचे उच्चाटनच केले पाहिजे. तू सर्व आर्यात ह्या कल्पनेचा प्रसार कर. जे जे राजे तुझे मांडलिक असतील त्यांनाही ह्या विचाराची दीक्षा दे. जे इतर राजे तुला भीत असतील, तुला मानीत असतील, त्यांनाही ह्या नवसंघटनेत घे. राजा, आर्यरक्त शुद्ध राहिले पाहिजे. कितीतरी आर्य- तरुण नागतरुणींशी निशंकपणे विवाह लावीत आहेत. परंतु हेही एक वेळ राहू दे, अरे, आता आर्यकन्या नागतरुणांशी विवाहबद्ध होत आहेत. मला असे वाटू लागले आहे की, मुलांची लग्ने आईबापांनी लहानपणीच करावी, म्हणजे हे अतिरेक बंद होतील. परंतु माझे हे म्हणणे ऐकून लोक हसतात. अनेक आश्रमांतून मी तेथील कुलपतींजवळ चर्चा केल्या, परंतु बालविवाह त्यांना पटत नाहीत. 'लग्न म्हणजे गंमत नव्हे' असे ते म्हणतात. परंतु आजच माझ्या मते लग्नाची गंमत झाली आहे. वाटेल त्याने उठावे व वाटेल त्याच्याशी लग्न लावावे. हा का गंभीरपणा ? राजा, तू एक आज्ञापत्र काढ की, आर्यकन्यांनी नागांशी विवाह करू नये. नागतरुणांनीही आर्यकुमारीकांजवळ लग्न लावण्याचे धाष्टर्य करू नये. मला हा संकर बघवत नाही. आर्यांची संस्कृती उच्च, नागांशी मिश्रणे होत असल्यामुळे आर्यसंस्कृतीचाही अधःपात होत आहे. आर्यांच्या संस्कृतीचा प्रसार झाला पाहिजे. ठायीं ठायीं आमच्या आर्यांच्या वसाहती झाल्या पाहिजेत, आमच्या संस्कृतिप्रसाराचे आश्रम निघाले पाहिजेत. पूर्वी ही कामे करणारे ध्येयवादी पुरुष कितीतरी असत. परंतु आज सारा गोंधळ होत आहे. उदारपणाच्या नावाखाली भ्रष्टाकार होत आहे. ह्या नागांचे भस्म करावे असे वाटते, परंतु माझ्या एकट्याच्या मनात येऊन काय होणार?” वक्रतुंड थांबला.

“वक्रतुंड, तुम्ही बरेच दिवसांपासून हे मला सांगत आहात. परंतु अजूनही तुमचे विचार सर्वस्वी मला पटत नाहीत. माझ्याच आजोबांनी नागकन्यांजवळ नव्हते का विवाह लाविले? उलूपी व चित्रांगी ह्या नागकन्याच होत्या. त्यांना जर हे संबंध निषिद्ध वाटते तर त्यांनी असे केले नसते.” परीक्षिती म्हणाला.

“राजा, अर्जुनाने त्या नागकन्यांशी विवाह लाविला खरा, परंतु त्यांना इंद्रप्रस्थास त्याने कधी आणले नाही. सुभद्रेचा, द्रौपदीचा मान त्यांना कधी दिला नाही. अशा संबंधांना ते प्राचीन आर्य श्रेष्ठ मानीत नसत. वीरांची ती करमणूक होती. ज्या वेळेस बभ्रुवाहन अश्वमेधाच्या त्या प्रसंगी अर्जुनास सामोरा आला त्यावेळी अर्जुन काय म्हणाला ? 'तो अभिमन्यू, तो खरा माझा पुत्र. माझा पुत्र म्हणून तू मिरवत जाऊ नकोस! कोल्ह्याने सिंहाचा छावा होण्याची व्यर्थ आकांक्षा धरू नये.' ते उद्गार ऐकून बभ्रुवाहन संतापला. त्याला आईचा अपमान वाटला. मग तुंबळ रणकंदन झाले. तुझे आजोबा नागकन्यांजवळचे ते संबंध कोणत्या रीतीने मानीत, त्यांना कितपत महत्त्व देत ते ह्यावरून कळून येईल. हेच त्या भिंतीवरचे चित्र पाहा. तुझे आजोबा खांडववन जाळीत आहेत. नर्मदेच्या तीरावर तक्षककुळातील नागांची केवढी वसाहत होती! परंतु त्या महान अग्नीला तेथे आश्रम स्थापावयाचा होता. नद्या म्हणजे वसाहतीच्या जागा. सर्व नद्यांच्या तीरावर आर्यांचे आश्रम झाले पाहिजेत, असे महर्षी अग्नीला वाटे. आश्रमापाठोपाठ वस्ती होते. सुपीक प्रदेश आपले होतात. ते तक्षककुळातील नाग जात ना. तेव्हा तुझ्या प्रतापी आजोबांनी ती सारी वसाहत भस्म केली, महषीं अग्निंची इच्छा त्यांनी पूर्ण केली. आणि त्या मानधन ऋषीने हा 'विजयरथ' अर्जुनाला दिला. ह्या विजयरथाचा असा हा इतिहास आहे. नागजातीवर मिळविलेला विजय, तेच पूर्वजांचे काम तू पुढे चालव. अरे, श्रीकृष्णानेसुद्धा मथुरावृंदावनातून, त्या सुपीक गंगा-यमुनांच्या प्रदेशातून नागांना दूर जाण्यास सांगितले. तो कालिया जात नव्हता. मोठा बलाढ्य होता. यमुनेच्या मध्यभागी विलासमंदिर बांधून राहत होता. वृंदावनातील जनतेस सतावी. शेवटी श्रीकृष्णाने त्याचा गर्व जिरविला. त्याच्या छातीवर श्रीकृष्ण बसले. शेवटी त्याने जीवदान मागितले. त्यांच्या बायका पदर पसरू लागल्या. कृष्णा म्हणाला, येथून जा. लांब समुद्रकाठी जा. हा प्रदेश सोड.' तिकडे समुद्रतीरी राहणाऱ्यांना प्रतापी आर्यवीर गरुड सळो का पळो करीत होता. कालिया म्हणाला, 'समुद्रतीरी गरुड आहे. तो मारील!' कृष्णाने आश्वासन दिले की, 'मी गरुडाला 'त्रास देऊ नको' असे सांगेन, परंतु येथून जा.' परीक्षिती, असा हा पूर्वजांचा इतिहास आहे. नागांना हाकलून देण्याचा इतिहास आहे. तुझ्या आजोबांनी जे केले, आजोबांच्या प्रिय मित्राने कृष्णाने जे केले, तेच तू कर. तुझे ते जीवितकार्य. त्यासाठी तू जन्मलास. जन्मतःच मरत असताना वाचलास. नागसंहारक हो. तू तू एकदा हे काम हाती घेतलस म्हणजे बघ कसा परिणाम होतो तो! त्या अस्तिकाचे हातपाय मग गारठतील. तो समन्वयवादी आहे. संग्राहक मताचे तो समर्थन करतो. संग्राहक मत! पोटात का कोणी वाटेल ते कोंबील? पोटात पुष्टी देणारे अन्नच दडवले पाहिजे. तेथे काटे कोंबू तर मरू. जे स्वतःला पोषक आहे त्याचाच संग्रह केला पाहिजे. स्वतःच्या संस्कृतीस मारक आहे त्याचा त्यागच केला पाहिजे.” वक्रतुंड त्वेषाने बोलत होता.

"अस्तिकांबद्दल मला अत्यंत आदर वाटतो. त्यांना पाहताक्षणी पवित्र झाल्यासारखे वाटते. त्यांच्या आश्रमात मी एकदा गेलो होतो. वाटे तेथून जाऊच नये. राज्यपदाचा त्याग करून तेथेच राहावे. परंतु त्यांनी सांगितले की, राजा राहून संन्यासी हो. सर्वांचे कल्याण पाहा. मानवधर्माचा उपासक हो, आपल्या सर्वांचा पूर्वज जो मनू, आपल्या संस्कृतीचा आद्य संस्थापक जो मनू भगवान, त्याने जे धर्मसूत्र लिहिले त्याला त्याने मानवधर्मसूत्र असे नाव दिले.' आस्तिकांनी ही गोष्ट सांगितली. मला कौतुक वाटले. आस्तिकाच्या आश्रमात गेलो की, त्यांच्याप्रमाणे वाटते. तुमच्याजवळ बसलो म्हणजे तुमचे खरे वाटते. अनार्यांचा कधीकधी मला तिटकारा येतो. कोणी प्रेतांना पूजतात, कोणी भुतांना भजतात! कोणी झाडांना प्रदक्षिणा घालतात, कोणी नागासारखे सापांचीच पूजा करतात! कोणी कोणी तर लिंगपूजकही आहेत. जननेंद्रियांच्या पाषाणमयी प्रतिमा करून त्यांचीच ते पूजा करतात. मला हे सारे किळसवाणे वाटते. आम्ही आर्यही त्यांच्याप्रमाणे बावळटपणा करू लागलो आहोत. तेजस्वी सविता हा आमचा वास्तविक खरा देव ! ज्ञानाची उपासना करणे हा आमचा धर्म ! 'ज्ञान म्हणजे परमेश्वर' अशी आमची व्याख्या. परंतु आम्हा आर्यांचा तो महान धर्म धुळीत जाणार काय? अमृतत्वाची ध्वजा हातात घेऊन उगवणारी उषा, तिचे पूजन सोडून दगडांची का पूजा आम्ही करीत बसणार? भगवान आस्तिकांना याविषयी काय वाटते ते मी विचारणार आहे. " परीक्षिती म्हणाला.

“अरे, त्यांच्या आश्रमात नको जाऊ. विश्वप्रेमाची गोड गोड भाषा ते बोलतात व आपण गुंगून जातो. माणसाने डोके आकाशाला भिडविले तरी पाय जमिनीलाच चिकटलेले असतात. व्यवहार पाहावाच लागतो. शेवटी जगात संस्कृती टिकायची असते. संस्कृतीचा नीट विकास व्हावा म्हणून आपण जगले पाहिजे. शेतातील धान्य वाढावे म्हणून, तृण आपण उपटून फेकून देतो. मोत्यासारखे, सोन्यासारखे धान्य तृणावर करुणा करू तर मिळेल का? जे उच्च आहे, त्याच्या विकासासाठी नीचाने नष्ट झाले पाहिजे. आर्यांची संस्कृती वाढावी, आर्यांचा समाज सर्वत्र पसरावा, आर्यांच्या मुलाबाळांना राहायला नीट घरदार असावे, सुंदर शेतीभाती असावी, यासाठी अनार्यांनी नष्ट झाले पाहिजे. त्यांना आपण सामावून घेऊ शकणार नाही. त्यांच्यात व आपल्यात काडीचे साम्य नाही. त्यांच्याशी मिळते घेणे म्हणजे आपण खाली येणे. दुसऱ्याला तारायचे असेल तर त्याच्याबरोबर बुडून कसे चालेल? आपण अलग राहिले पाहिजे. राजा, तो आस्तिक मोठा बोलघेवडा आहे. त्याने आर्य व नागतरुणांना प्रेमाचा उपदेश चालविला आहे. 'एकत्र नांदा, परस्परांचे चांगले घ्या' असा ते प्रचार करतात. परंतु ह्यात धोका आहे. आस्तिक! नाव पाहा घेतले आहे केवढे! त्याचे मूळचे नाव निराळे होते म्हणतात. परंतु हा स्वतःला आस्तिक म्हणवू लागला. 'सर्वत्र मांगल्य आहे असे मानणारा तो आस्तिक. मी ते मानतो म्हणून मी खरा आस्तिक आहे. बाकीचे नास्तिक. ' अशी प्रौढी तो मिरवितो. राजा, अशांच्या नादी लागू नकोस. तुझ्या हृदयातील प्रेरणेला सत्य मान. कोट्यवधी आस्तिकांपेक्षा हृदयातील प्रेरणा अधिक महत्त्वाची आहे. त्या प्रेरणेचा आत्मा मारू नकोस.” वक्रतुंड आपले उपनिषद सांगत होता. “भगवान आस्तिकांना त्यांच्या मायबापांनीच आस्तिक नाव ठेवले होते.

त्यांची माता नागकन्या होती. त्यांचे वडील आर्य ऋषी होते. ज्या वेळेस या संकरसंभवसंतानाला आर्य नावे ठेवू लागले तेव्हा, 'हा आस्तिक आहे. सर्वांचे ठायी हा मांगल्य पाहील व इतरांस दाखवील.' असे त्यांचा पिता म्हणाला. तेव्हापासून आस्तिक नाव प्रसृत झाले. काही असो. परंतु त्यांच्या ठिकाणी अद्भुत सामर्थ्य आहे असे वाटते. त्याचे ते डोळे म्हणजे जणू प्रेमाची सरोवरे वाटतात. आपल्या जीवनातील सारे विरोध त्यांच्या दर्शनाने मावळतात. वासंतिक वाऱ्याची झुळूक येऊ लागताच वठलेली झाडे टवटवीत दिसू लागतात, त्याप्रमाणे आस्तिकांच्या कृपाकटाक्षाचा वारा लागताच आपल्या जीवनातील रखरखीतपणा नष्ट होऊन, तेथे मळे पिकले आहेत, बागा फुलल्या आहेत असे वाटू लागते. वक्रतुंड, तुमचा प्रसार तुम्ही निरनिराळ्या आश्रमांतून चालू ठेवा. आधी ऋषिमहर्षीना पटले पाहिजे. राजाने एकदम कोणताही पक्ष स्वीकारू नये. जनतेत कोणता वारा वाहत आहे ते राजाने बघावे.” परीक्षिती म्हणाला.

“राजाने बघू नये, त्याने वळण लावावे. जे योग्य वाटते ते जनतेला करायला लावावे.” वक्रतुंड त्वेषाने म्हणाला.

“परंतु योग्य काय ते कोणी ठरवायचे? ते एकदम थोडेच ठरवता येत असते? प्राचीन काळी मोठमोठ्या चर्चा होत, विद्वत्सभा भरत; जनता ऐकायला जमे; स्त्रियाही वाद करीत. अशा रीतीने विचारमंथन झाले पाहिजे. मी बोलावू अशी विद्वत्-परिषद ? आस्तिक वगैरे सर्व महान महान आचार्यांना आमंत्रणे देतो. आहे तुमची तयारी ? बोला.” परीक्षितीने विचारले.

“राजा, चर्चा मला आवडत नाही. तो काथ्याकूट असतो. सत्य चर्चेने मिळत नसते. ते ज्याच्या त्याच्या बुद्धीत स्वयंभू जन्मत असते. मी जातो. योग्य वेळ येईल. काळ अनंत आहे व पृथ्वीही विपुल आहे. माझ्या विचारसरणीचे द्रष्टे उत्पन्न होतील. वाट पाहत बसणे म्हणजेही सेवाच असते. तूही विचार कर. तुझा पुत्र जनमेयजय तरी एके दिवशी माझ्या हेतूंची पूर्णता करील. तो राज्यावर येईल व निर्नाग करील. मला त्याविषयी शंका नाही.” वक्रतुंड तोऱ्याने म्हणाला.

“म्हणजे माझ्या मरणाची वाट पाहता की काय तुम्ही? माझा वध करण्याची तर नाही ना खटपट चालली ?” हसून परीक्षितीने विचारले. “नागलोक संघटना करीत आहेत. तेच एक दिवस तुला गिळंकृत

करतील. असाच असावध राहा. सर्पपूजकांस अशीच सवलत दे. साप चावल्याशिवाय राहत नाही. तुम्ही नागांना जवळ घेऊ पाहाल; परंतु नाग चावण्यासाठी मात्र जवळ येतील. ते द्वेष विसरत नाहीत; सूड सोडीत नाहीत; खांडववनातील वाचलेला तो एक तक्षक कुळातील तरुण नाही का कर्णाजवळ गेला व म्हणाला “अर्जुनाला मारण्यासाठी मीही तुला साहाय्य करीन.” परंतु कर्णाने त्याला झिडकारिले. अशी ही खुनशी जात आहे. तिचा निःपात केला पाहिजे. ती ठेचली पाहिजे. तुला नसेल ते धैर्य तर तुझा पुत्र ते धैर्य दाखवील. कोवळ्या वृत्तीच्या लोकांकडून क्रांती होत नसते. समाजात कोणतीही उलथापालथ ते करू शकत नसतात. मनातून त्याची इच्छा असली तरी हात त्यांचा चालत नाही. जनमेजयाचा हात असा दुबळा होणार नाही. त्याचा हात नागावर वज्रासारखा पडेल असे मला वाटते. माझे विचार तुला पटतात. तुलाही पटते तर अधिक सत्वर कार्य झाले असते. असो. येतो मी. या चित्रशाळेतील ते खांडववनाची होळी दाखवणारे चित्र, ते फक्त पाहा. आर्यांचा विजयरथ त्या दिशेने, त्या मार्गाने गेला पाहिजे. समजले ना?" असे म्हणून वक्रतुंड निघून गेला.

वातायनात उभा राहून परीक्षिती पाहत होता. जोराने पावले टाकीत तो वक्रतुंड जात होता. जणू पायाखाली नागांना चिरडीतच होता. वक्रतुंड गेला. प्रासादासमोरील उपवनांतून गेला. परीक्षिती दूर पाहत होता. आकाशातील सूर्य मेघमालांनी झाकोळून गेला होता. विचार करीत तो उभा राहिला. 'माझ्या आयुष्यातच मला भयंकर प्रकार पाहावे लागणार का? माझ्या राज्यात यादवी सुरू होणार का? माझा पुत्रच हा द्वेषाग्नी पेटवण्यास कारणीभूत होणार का? त्याच्या आधीच माझे डोळे मिटले तर किती सुरेख होईल!" असे विचार त्याच्या मनात आले व त्याने आकाशाकडे वर हात करून "देवा, मला ने" म्हणून प्रणाम केला.