शिवरामपल्ली येथील सर्वोदय समाजाचे अधिवेशन संपल्यानंतर तेलंगणातील परिस्थितीची प्रत्यक्ष पाहणी करण्यासाठी विनोबांनी १५ एप्रिल १९४१ रोजी पदयात्रा सुरू केली. शासनाने देऊ केलेले पोलीस संरक्षण नाकारून विनोबांनी रस्त्यात असणाऱ्या तुरुंगातील कम्युनिस्ट पुढाऱ्यांना भेटण्याची परवानगी मिळविली. दोन तास त्यांच्याशी चर्चा केली. चर्चेअंती विनोबांनी कम्युनिस्ट पुढाऱ्यांना समजावले की, "आपली समतेची मागणी सर्वांना मान्य असली तरी कोणताही समाज आजपर्यंत तो दावा पूर्ण करू शकलेला नाही, आणि तो केव्हा पूर्ण होईल याचा भरवसाही नाही, पण यासाठी आपला जो हिंसेचा मार्ग आहे तो आपण थांबवावा.
"१८ एप्रिलला विनोबा पोचमपल्ली या गावी पोहोचले. हे गाव कम्युनिस्ट चळवळीचे केंद्र समजले जाई. गावात गेल्याबरोबर गावातील ४० दलितांनी त्यांना प्रार्थना केली की, "जर आम्हाला थोडीसी जमीन मिळाली तर आमचा उदरनिर्वाह चालू शकेल." काही काळ विनोबा अस्वस्थ झाले. त्यांच्या दुःखाचे निवारण कसे होईल? शासनाकडून जमीन मिळवून द्यावी, असाही विचार क्षणभर त्यांच्या मनात आला. पण दुसऱ्याच क्षणी त्यांना त्यांच्यासमोर असणाऱ्या श्रोत्यांनाच आवाहन केले की या श्रोत्यात कोण असा व्यक्ती आहे जो या दलिताची गरज पूर्ण करू शकेल? असा प्रश्न विनोबांनी करताच एक तरुण उभा -राहिला आणि हात जोडून विनोबांना म्हणाला, "मी शंभर एकर देण्यास तयार आहे." त्या तरुणाचे नाव होते रामचंद्र रेड्डी. सांयकाळाच्या सभेत विनोबांनी सद्गतीत होत पहिल्या भूदानाची घोषणा केली. या घटनेविषयी विनोबा सांगत, "मी जमीन मागितली आणि मला जमीन मिळाली यात मला ईश्वरी संकेत आढळून आला. त्या दिवशी मी झोपू शकलो नाही, पण ईश्वराकडून मला संकेत मिळाला, अहिंसा मूलक श्रद्धा असेल तर तुला संधी मिळाली आहे तू मागत जा तुला जमीन मिळेल, माझ्या लक्षात आले की देवाचे काम अपूर्ण नसते तो बाळाच्या पोटात भूक तर आईजवळ दूध देतो, जो मला दान मागण्याची प्रेरणा देतो तो इतराना मला दान देण्याची प्रेरणा देईल. "
विनोबा पुढे म्हणतात, "हवा, पाणी, प्रकाशाची निर्मिती ज्याप्रमाणे देवाने केली आणि त्यावर जसा सर्वाचाच अधिकार आहे, त्याचप्रमाणे ही जमीनही देवानेच निर्माण केलेली आहे, ती आपणा सर्वांची माता आहे. आपण तिचे मालक होऊ शकत नाही, म्हणून भूमिसमस्या सोडवण्यासाठी सर्वांनी सहभागी व्हावे, ही एक जागतिक समस्या आहे. भूदान यज्ञ भारतीय संस्कृतीला अनुसरून आहे.'पुन्हा एकदा विनोबा प्रकाश झोतात आले. पं. नेहरूंनी लोकसभेत विनोबांचा गौरव करताना म्हटले, "एका किरकोळ प्रवृत्तीच्या माणसाने तेलंगणात अहिंसेच्या जोरावर शांती आणि व्यवस्था निर्माण केली जे पोलिसांनाही शक्य झाले नसते. "न्यूयॉर्क टाईम्सचा विशेष प्रतिनिधी राबर्ट ट्रम्बल यांनी विनोबांचा उल्लेख 'प्रेमाने लुटणारा' आणि 'जमीन वाटप करणारा देव' असा केला तर प्रसिद्ध टाईम मासिकाने 'गांधीचा सच्चा चेला' म्हणून विनोबांचा गौरव केला. राष्ट्रपती राजेंद्रप्रसादांनी "जीवनाच्या स्वप्नातील समाज निर्मितीची सुरुवात" असे म्हटले होते. डॉ. राधाकृष्णन् यांनी राष्ट्रीय प्रतीक' म्हणून विनोबाच्या भूदान चळवळीची महती सांगितली.
तेलंगणाच्या दोन महिन्याच्या पदयात्रेत १२ हजार एकराचे दान मिळाले. तुम्ही पाच भाऊ असाल तर मी सहावा, मी दरिद्री नारायणाचा प्रतिनिधी गरीबांच्या वतीने न्याय्य हक्क मागतो आहे, दान म्हणजे भिक्षा नव्हे, दान म्हणजे सम विभाजन देशावर संकट आले की यज्ञ करण्याची भारताची परंपरा आहे. आजच्या संकटातून मुक्त होण्यासाठी भूदान यज्ञात जमीन अर्पण करा. लोकांना हे विचार पटत आणि ते जमीनीचे दान करीत. कम्युनिस्टांच्यावतीने शहरात पळून गेलेल्या जमिनदारांना ते सांगत, भूमिहीन तुमचेच भाऊ आहेत त्यांना जमीन देऊन त्यांची दुःखे दूर करणे तुमचे काम आहे, तुम्ही त्यांना प्रेमाने आपलेसे करा, तुम्हाला भीतीने शहरात जावे लागणार नाही." कम्युनिस्टांना ते म्हणत, "असे रात्री बेरात्री येऊन काय लुटता माझ्यासारखे दिवसाढवळ्या प्रेमाने लुटायला शिका." सरकारच्या सैनिकांना सांगत, 'कम्युनिस्ट काही वाघ नाही. बंदुकीने वाघाची शिकार करता येते, पण कम्युनिस्ट तर चिंतन शूर आहे, त्यांच्याजवळ एक विचार आहे. विचाराचा मुकाबला विचारानेच होऊ शकतो, गरिबांना सांगत, कत्तलीने कधी कुणाचे भले झालं का? अहिंसेने आपला न्याय हक्क मिळवा. तेलंगाणाहून पवनाराला परत जाताना विनोबांनी वरोरा येथील आनंदवनात बाबा आमटेंची भेट घेतली. "कुष्ठरोग्यांच्या जीवनात आनंद निर्माण केला म्हणून 'आनंदवन' हे नाव सार्थ आहे." असे मत आनंदवनाबाबत व्यक्त केले. २५ जून १९५१ रोजी विनोबा सेवाग्राममध्ये दाखल झाले. १२ सप्टेंबर १९५१ रोजी विनोबा पहिल्या पंचवार्षिक योजनेच्या संदर्भात विचारविनिमयासाठी दिल्लीला रवाना झाले. या पदयात्रेतही विनोबांना पहिल्या सात दिवसात एकशे दहा मैलाच्या पदयात्रेत दोन हजार एकर जमीन मिळाली. २ ऑक्टोबर रोजी विनोबा सागर (मध्यप्रदेश) येथे पोहचले. तेथील एका व्याख्यानात त्यांनी सांगितले की, "देशात एकूण एक कोटी भूमिहीन आहेत. प्रत्येकाच्या कुटुंबात पाच जण गृहीत धरले तर पाच कोटी जनतेसाठी तितकेच एकर जमीन आवश्यक आहे." पुढे उत्तर प्रदेशातून दिल्लीकडे जाताना त्यांनी उत्तर प्रदेशाच्या जनतेच्या भावनेला हात घातला. उत्तर प्रदेशच्या हृदयावर तुलसी रामायणाचीच सत्ता चालते हे ओळखून तुलसीदासाच्या 'सबै भूमि गोपालकी' ह्या वचनाची आठवण त्यांनी जनतेला करून दिली. भूमी समस्या सोडविण्याचे तीनच मार्ग आहेत असे विनोबा सांगत, कत्तल, कायदा, करुणा, कत्तलीचा मदतीने रशिया व चीन या देशांनी जमीनीची समस्या सोडविण्याचा प्रयत्न केला. अद्यापतरी त्यांना यश मिळाले नाही. प्रतिहिंसा मात्र त्यातून सुरु होते. कायद्याच्या मदतीने हा प्रश्न सोडवल्यानंतर अनेक प्रश्न निर्माण होतील म्हणून करुणेच्या मार्गाने जमीनीचे व प्रेमाचे वाटप होऊ शकेल. परिणामी उत्तर प्रदेशाच्या वास्तव्यात त्यांना एकूण एकोणीस हजार एकर जमीन भूदानात मिळाली.
पहिली पंचवार्षिक योजनाः १३ नोव्हेंबर १९५१ रोजी विनोबा दिल्लीला पोहोचले. दिल्लीत त्यांचा मुक्काम राजघाटावर होता. योजना आयोगाच्या सभासदाशी त्यांनी सतत तीन दिवस चर्चा केली. पण ती चर्चा निष्फळ ठरली. कारण विनोबांच्या मते पंचवार्षिक योजनेत खालील पाच गोष्टींना प्राधान्य असले पाहिजे.
१) प्रत्येकास काम देण्याची हमी, त्यांचा उदरनिर्वाह व काम या दोन्ही देणारी व्यवस्था नियोजनातून निर्माण व्हावी.
२) अशी व्यवस्था अस्तित्वात येईपर्यंत ग्रामोद्योगाचे अस्तित्व मान्य करून त्याला प्रोत्साहन मिळाले.
३) अन्नधान्याची आयात थांबवून त्या बाबतीत स्वावलंबी होण्यासाठी शेती सुधारणा व्हावी. शेती सुधारणा म्हणजे शेतीचे एकत्रीकरण किंवा शेतीचे राष्ट्रीयीकरण नव्हे. जमीनीच्या लहान लहान तुकड्यामुळे उत्पादनात वाढ होत नाही हे सिद्ध करून द्यावे लागेल.
४) गोवंश हत्याबंदी अमलात आली पाहिजे.
५) मूलभूत (बुनियादी) शिक्षण पद्धतीचा स्वीकार करण्यात आला पाहिजे. ज्या काही अपेक्षासह विनोबा दिल्लीला आले होते त्या अपेक्षा पूर्ण झाल्या नाहीत म्हणून विनोबांनी पुन्हा आपले लक्ष भूदानाकडे वळविले.
२४ नोव्हेंबर १९५१ रोजी विनोबांनी दिल्ली सोडली व २ डिसेंबर रोजी देवबंद येथे पोहचले. तेथील उलेमानी विनोबांचे कुराणाचे आणि अरबी भाषेचे ज्ञान पाहून तोंडात बोटे घातली. अशातच पहिल्या सार्वत्रिक निवडणुकीची धामधुम सुरू झाली. या काळात विनोबांनी एकाच ठिकाणी थांबावे अशी सूचना त्यांना करण्यात आली होती. पण त्यांनी त्याला नकार दिला. मुरादाबाद बालिया मार्गे विनोबा १२ एप्रिल १९५२ रोजी वाराणसीला पोहचले. वाराणसीपासून १४ मैल अंतरावरील सेवापुरी येथे त्यांनी मुक्काम केला. सेवापुरी येथे गांधी आश्रम आणि गांधी स्मारक निधी उत्तर प्रदेशाची शाखा असून त्याच्यातर्फे १३ एप्रिल ते १६ एप्रिल या काळात चौथ्या सर्वोदय संमेलनाचे आयोजन करण्यात आले होते.
येथे त्यांनी सर्व सर्वोदयी कार्यकर्त्यांना भूदान कार्यक्रमाबाबत आवाहन केले की, 'आपल्या सर्वांना विनंती आहे की, मी आरंभलेल्या प्रजासूय यज्ञात तुमच्यापैकी प्रत्येकाना आपला वाटा उचलून हे सिद्ध करून दाखवावे की अहिंसात्मक मार्गाने समाजात परिवर्तन घडून आणता येते. परिवर्तनाचा हाच मार्ग योग्य आहे याची तीन कारणे आहेत.
१) हा मार्ग भारतीय परंपरानुरूप आहे.
२) यात धार्मिक आणि सामाजिक परिवर्तनाची बीजे आहेत.
३) जागतिक शांतता प्रस्थापित करण्यासाठी या मार्गाची मदत होऊ शकते.
लोहियाची टीका: भूदानाची लोकप्रियता वाढत असतानाच देशातील काही स्तरावर भूदानाला विरोधही होत होता. विनोबा उत्तर भारतात पदयात्रेवर असतानाच शेतकरी कामगार पक्षाचे नेते उद्धवराव पाटील यांनी भूदानावर व्यावहारिक पातळीवरून टीका केली तेव्हा मात्र विनोबांनी त्याची दखल घ्यावी लागली. लोहियाचे मत होते, "भूदानाचा कार्यक्रम फार चांगला आहे. पण फार चांगला असला तरी अव्यवहार्य असून तो ३०० वर्षात पूर्ण होईल." यावर विनोबांचे उत्तर फारच मार्मिक आहे. ते म्हणतात, "बाबा सुद्धा करतो. पाच कोटी एकर जमीन मिळवायची आहे. समजा दरसाल एक लाख एकर जमीन मिळाली तर हा कार्यक्रम ५०० वर्षात पूर्ण होईल. आता लोहियाचे म्हणणे आहे, "हा कार्यक्रम ३०० वर्षात पूर्ण होईल तेव्हा हे जाहीरच झाले की त्यांची आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांची मदत या कामात मिळेल. म्हणून वेळ कमी लागणार आहे.' सेवापुरी येथील अधिवेशन संपवून विनोबा लखनौला पोहोचले. तो दिवस होता बुद्धपौर्णिमेचा. बुद्धाचा संदर्भ लक्षात घेऊन विनोबांनी म्हटले, "बुद्ध भगवानाचे धम्म चक्र परिवर्तन' हे परिवर्तनाचे काम मी पुढे चालवीत आहे.
ग्रामदानाची सुरुवातः २३ मे १९५२ रोजी विनोबांनी हमीरपुर जिल्ह्यातील इटौलिया गावात प्रवेश केला. भूदान चळवळीतील क्रांतीकारक असा हा दिवस. इटौलियापासून मंगरोठ हे गाव दोन मैलावर. गावातील १०१ एकर जमीन गावकऱ्यांनी भूदानात दिली. तेथील जमीनदार दिवाण शत्रुघ्न सिंहानी सायंकाळच्या सभेत आपली सर्व जमीन दानात देण्याची घोषणा केली. त्यातून ग्रामदान आस्तित्वात आले. मंगरोठ हे देशातील पहिले ग्रामदानी गाव म्हणून ओळखले जाऊ लागले. विनोबाला याचा खूप आनंद झाला. सर्वोदय सिद्धांताप्रमाणे ग्रामरचना अस्तित्वात आणण्यासाठी विनोबांनी बाबा राघवदास आणि इतर कार्यकर्त्यांची नेमणूक केली.
मंगरोठ गावातील एकूण १०७ कुटुंबापैकी फक्त ६५ कुटुंबाकडेच जमीन होती. ग्रामदान घोषणेनंतर गावातील जमीनीची मालकी सर्व गावाकडे आली. सर्वांनी एकत्र काम करून सहकारी भांडाराची सुरुवात करण्यात आली. गावातील दारुचे दुकान बंद करण्यात आले. ग्रामोद्योगामार्फत चप्पल इत्यादी उत्पादन सुरू करण्यात आले. ग्रामीण विकासासाठी स्वतंत्र कोषाची निर्मिती करण्यातआली. दिवाण शत्रुघ्नसिंहाच्या मार्गदर्शनाखाली मंगरोठ या गावाने थोड्याच दिवसात नेत्रदिपक अशी प्रगती केली. गावच्या पूर्ण समस्या सुटल्या नसल्यातरी अहिंसेच्या मार्गाने गावात सामाजिक आर्थिक क्रांती घडवून आणता येते हे सिद्ध झाले. याचा परिणाम असा झाला की थोड्याच काळात एक लाख साठ हजार ग्रामदाने घडून आली.
९ सप्टेंबर १९५२ ला ज्येष्ठ गांधीवादी किशोरीलाल मश्रूवाला यांचा मृत्यू झाला. महात्मा गांधी नंतर 'हरिजन'ची संपूर्ण जबाबदारी किशोरीलालवर होती. 'हरिजन'च्या माध्यमातून भूदान ग्रामदानाला भरपूर प्रसिद्धी होती. 'हरिजन'च्या माध्यमातून भूदान- ग्रामदानाला भरपूर प्रसिद्धी मिळत होती. ११ सप्टेंबर १९५२ ला विनोबांचा अठ्ठावण्णावा वाढदिवस होता. या दिवशी विनोबांनी जाहीर केले की देशात अहिंसेच्या माध्यमातून जो पर्यंत जमीनीच्या समस्या सुटत नाही तोपर्यंत परंधाम आश्रम पवनारला परत येणार नाही. आणि ते भूदानयात्रेला निघाले. १४ डिसेंबर १९५२ रोजी विनोबानी कर्मनाशा नदीवरील पूल ओलांडून बिहार राज्यात प्रवेश केला. १४ डिसेंबर १९५२ ते ३१ डिसेंबर १९५२ या काळात विनोबा संपूर्ण बिहार राज्यात फिरले. "बिहार हा प्रदेश जेथून गौतम बुद्धाने जगाला अहिंसेचा मार्ग दाखविला म्हणून मीही असा निश्चय केला की देशात आर्थिक, सामाजिक क्रांतीचे साधन म्हणून भूदान प्रयोगासाठी प्रयोगशाळा म्हणून बिहार राज्याचा वापर करावा." असे विनोबांनी जाहीर केले.
संपत्तीदान: २४ ऑक्टोबर १९५२ या दिवशी विनोबांनी संपत्तीदानाची घोषणा केली. त्यांचे मत होते की, ज्यांच्याजवळ जमीन नाही त्यांना या क्रांतीत सहभागी होण्यासाठी त्यांचा उत्पन्नाचा सहावा भाग मागावा व ज्यांची इच्छा असेल त्यांनी तितका भाग घ्यावा. एका आठवड्यानंतर विनोबांनी गया जिल्ह्यात प्रवेश केला. टाटानगर मुक्कामी विनोबांना एकाएकी ताप आला. तो मलेरिया असल्याचे निदान झाले. तरीपण तेथून चालत चालत विनोबा चांडोल येथे पोहोचले. त्यांची प्रकृती अधिक नाजूक झाली. तरीही त्यांनी औषध घेण्यास नकार दिला. पं. नेहरू, राजेंद्रप्रसाद, बिहारचे मुख्यमंत्री श्रीकृष्ण सिन्हा यांच्या आग्रहाखातर त्यांनी एक गोळी घेतली, आणि त्यांना लगेच आराम पडला पण अशक्तपणामुळे चांडोल येथे तीन महिने त्यांना थांबावे लागले. त्यामुळे सर्वोदय समाजाचे पाचवे संमेलन चांडोल येथेच घेण्याचे ठरले. ७, ८, व ९ मार्च १९५३ दरम्यान हे अधिवेशन झाले. या अधिवेशनाला राजेंद्र प्रसाद, दिवाकर, काकासाहेब कालेलकर, जयप्रकास नारायण, जे. सी. कुमारष्णा, शंकरराव देव, धीरेंद्र मुजुमदार इ. हजर होते. "जनतेत स्वावलंबन शक्ती निर्माण करण्यासाठी स्वावलंबन शक्तीत वाढ करावी" असेठरले. या अधिवेशनाचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे जयप्रकाश नारायणांनी उर्वरीत आयुष्य भूदानासाठी देण्याचे जाहीर केले.
श्रमदान १२ मार्च १९५३ पासून विनोबा पुन्हा बिहार यात्रेला निघाले. भूदान, ग्रामदानाला आता विनोबांनी श्रमदानाची जोड दिली. दररोज १५ मिनिटे माती खणून विनोबांनी श्रमदानाची सुरुवात केली. दररोज एकेक मिनिटांची वाढ करून दररोज एक तास श्रमदान करण्यास विनोबांनी सुरुवात केली. या कार्यक्रमात गावकरीही मोठ्या संख्येने सहभागी होत. १९ सप्टेंबर १९५३ रोजी संथाल परगण्यात वैद्यनाथाश्रमाचे तीर्थस्थळ असून या मंदिराच्या महताने विनोबांना मंदिर भेटीचे निमंत्रण दिले. विनोबाचे विनंती मान्य करीत म्हटले, माझ्याबरोबर दलितही असतील. दुसऱ्या दिवशी विनोबा मंदिरात पोहोचले. तेव्हा 'धर्म की जय हो', 'अधर्मका नाश हो' अशा घोषणा देत काही जणांनी त्यांच्यावर अचानक लाठीहल्ला केला. विनोबासह काहीजण गंभीर जखमी झाले. दर्शन न घेताच विनोबा परतले. विनोबांच्या कानावर जोरदार फटका बसला. त्यांचा तो कान कायमचा अधू झाला. तरीपण कुणालाही शिक्षा करायची नाही असे विनोबांनी जाहीर केले. अज्ञानातून हे कृत्य घडले असे त्यांनी जाहीर केले. पुढे ते म्हणतात, "ज्याच्या चरणाचा दास मी म्हणवतो, त्या गांधीप्रमाणेच मलाही या मंदिरात मार खावा लागला याला मी माझे भाग्य समजतो." तेथून विनोबा पूर्णिया सरसहा मुजफरपूरला भेटी देत. १० जानेवारी १९५४ रोजी पाटण्याला पोहचले. येथे त्यांना पाच लाख जमीन भूदानात मिळाली.
जीवनदान : १८ ते २० एप्रिल १९५४ दरम्यान बोधगया येथे सहावे सर्वोदय संमेलन घेण्यात आले. विनोबाच्या विनंतीला मान देऊन पं. नेहरू आपले नित्याचे कार्यक्रम बाजूला ठेवून बोधगया येथे पोहोचले. विमानतळावर श्रीमन्नारायण आणि उपराष्ट्रपती डॉ. राधाकृष्णन यांनी त्यांचे स्वागत केले. दोन दिवस बोधगया येथे राहून नेहरू परतले. या संमलेनाचे वैशिष्ठ म्हणजे सेवापुरी येथील सर्वोदय संमेलनात २५ लाख एकर जमीन भूदानात मिळविण्याचे लक्ष या संमेलनापूर्वी ओलांडलेहोते. या संमेलनाचे आणखी एक वैशिष्ट्ये म्हणजे जयप्रकाश नारायण यांनी भूदान कार्यासाठी 'जीवनदान' ही घोषणा होय. या घोषणेमुळे प्रेरीत होऊन विनोबांनी आपले उर्वरित आयुष्य भूदान मूलक ग्रामोद्योग प्रधान अहिंसक क्रांतीसाठी प्रदान केल्याची घोषणा केली. संमेलनाध्यक्ष आशादेवी यांनी विनोबा आणि जयप्रकाशाच्या लिखीत घोषणा वाचून दाखवल्या. संपूर्ण संमेलनात उत्साहाचे वातावरण निर्माण झाले आणि कार्यकर्त्यांनीच अधिवेशनात भूदानासाठी जीवनदानाची घोषणा केली.
या प्रसंगाची आठवण म्हणून बोधगया येथे एका आश्रमाची स्थापना करण्याचा निर्णय झाला. या आश्रमातून हिंदू धर्मातील औपनिषदीक तत्त्वज्ञान, बुद्धविचार, यांच्या समन्वयात्मक अभ्यास करण्याची, संशोधन करण्याची व्यवस्था असावी असे ठरले. महत्त्वाचे म्हणेज बोधगया येथील शंकरमठाच्या प्रमुखांनी या आश्रमासाठी पाच एकर जागा देण्याचेही कबूल केले. गौतमबुद्धाच्या महाबोधी वृक्षाजवळ ही जागा आहे. 'समन्वय आश्रम' असे नामकरण या नव्या आश्रमाचे करण्यात आले. आता बोधगया येथील समन्वय आश्रम हा एक नावाजलेला आश्रम म्हणून परिवारात ओळखला जातो. तेथे गांधीविचाराने सर्व साहित्य आणि सर्व साधने अभ्यासकाला उपलब्ध करून दिले जाते.
