[४०]
श्री भगवान् म्हणाले
अर्जुना ह्या शरीरास म्हणती क्षेत्र जाणते ।
जाणे हे क्षेत्र जो त्यास क्षेत्र ज्ञ म्हणती तसे ॥ १ ॥
क्षेत्र - ज्ञ मी चि तो जाण क्षेत्रांत सगळ्या वसे ।
क्षेत्र-क्षेत्रज्ञ भेदास जाणणे ज्ञान मी म्हणे ॥ २ ॥
क्षेत्र कोण कसे त्यात विकार कुठले कसे।
क्षेत्रज्ञ तो कसा कोण ऐक थोड्यांत सांगतो ॥ ३ ॥
ऋषींनी भिन्न मंत्रात गाईले हे परोपरी ।
वर्णिले ब्रह्म वाक्यांत सप्रमाण सुनिश्चित ॥ ४ ॥
पंच भूते अहंकार बुद्धि अव्यक्त मूळ जे ।
इंद्रिये अकरा त्यास खेचिते अर्थ-पंचक ।। ५ ।।
इच्छा द्वेष सुखे दुःखे धृति संघात चेतना ।
विकार युक्त हे क्षेत्र थोड्यांत तुज बोलिलो ॥ ६ ॥
नम्रता दंभ शून्यत्व अहिंसा ऋजुता क्षमा ।
पावित्र्य गुरुशुश्रूषा स्थिरता आत्म संयम ॥ ७ ॥
निरहंकारता चित्ती विषयांत विरक्तता ।
जन्म-मृत्यु-जरा-रोग-दुःख-दोष - विचारणा ॥ ८ ॥
निःसंग-वृत्ति कर्मात पुत्रादीत अलिप्तता ।
प्रिय अप्रिय लाभात अखंड सम-चित्तता ॥ ९ ॥
माझ्या ठाई अनन्यत्वे भक्ति निष्काम निश्चळ ।
एकांताविषयी प्रीती जन-संगीत नावड ॥ १० ॥
आत्म-ज्ञानी स्थिर श्रद्धा तत्त्वता ज्ञेय-दर्शन ।
हे ज्ञान बोलिले सारे अज्ञान विपरीत जे ॥ ११ ॥
ज्ञेय ते सांगतो ज्याच्या ज्ञानाने अमृतत्व चि ।
अनादि जे परब्रह्म आहे नाही न बोलवे ॥ १२ ॥
सर्वत्र दिसती ज्यास हात पाय शिरे मुखे ।
कान डोळे हि सर्वत्र सर्व झाकूनि जे उरे || १३ ||
असूनि इंद्रियातीत त्यांचे व्यापार भासवी ।
न स्पर्शता धरी सर्व गुण भोगूनि निर्गुण ॥ २४ ॥
जे एक आंत बाहेर जे एक चि चराचर ।
असून जवळी दूर सूक्ष्मत्वे नेणवे चि जे ॥ १५ ॥
भूत-मात्री न भेटूनि राहिले भेदल्यापरी ।
भूतांस जन्म दे पाळी गिळी जे शेवटी स्वये ॥ १६ ॥
जे अंधारास अंधार तेजाचे तेज बोलिले ।
ज्ञानाचे ज्ञान ते ज्ञेय सर्वांच्या हृदयी वसे ॥ १७ ॥
संक्षेपे वर्णिले क्षेत्र ज्ञान ज्ञेय तसे चि हे ।
जाणूनि भक्त जो माझा माझे सायुज्य मेळवी ॥ १८ ॥
[४१]
प्रकृती- पुरुषाची ही जोडी जाण अनादि तू ।
प्रकृतीपासुनी होती विकार गुण सर्व हि ॥ १९ ॥
देहेंद्रियांचे कर्तृत्व बोलिले प्रकृतीकडे ।
दुःख-सुखाचे भोक्तृत्व बोलिले पुरुषाकडे ॥ २० ॥
बांधिला प्रकृतीने तो तिचे ते गुण भोगितो ।
गुण-संगामुळे ह्यास घेणे जन्म शुभाशुभ ॥ २१ ॥
सर्व-साक्षी अनुज्ञाता भर्ता भोक्ता महेश्वर ।
म्हणती परमात्मा हि देही पुरुष तो पर ॥ २२ ॥
पुरुषाचे असे रूप प्रकृतीचे गुणात्मक ।
जाणे कसा हि तो राहो न पुन्हा जन्म पावतो ॥ २३ ॥
ध्यानाने पाहती कोणी स्वये आत्म्यास अंतरी ।
सांख्य योगे तसे कोणी कर्म-योगे हि आणिक ॥ २४ ॥
स्वये नेणूनिया कोणी थोरांपासूनि ऐकिती ।
तरती ते हि मृत्यूस श्रद्धेने वर्तुनी तसे ॥ २५ ॥
[४२]
उत्पन्न होतसे लोकी जे जे स्थावर-जंगम ।
क्षेत्र-क्षेत्रज्ञ संयोगे घडिले जाण सर्व ते ॥ २६ ॥
समान सर्व भूतांत राहिला परमेश्वर ।
अनाशी नाशवंतात जो पाहे तो चि पाहतो ॥ २७ ॥
जो पाहे प्रभु सर्वत्र भरला सम तो स्वये ।
आत्म्याची न करी हिंसा गति उत्तम मेळवी ॥ २८ ॥
प्रकृतीच्या चि तंत्राने कर्मे होतात सर्व हि ।
आत्मा तो न करी काही हे पाहे तो चि पाहतो ॥ २९ ॥
एकत्वी जोडिले पाहे भूतांचे वेगळेपण ।
त्यामधूनि चि विस्तार तेंव्हा ब्रह्मत्व लाभले ॥ ३० ॥
परमात्मा न वेचे चि की निर्गुण अनादि हा ।
राहे देही परी काही न करी न मळे चि तो ॥ ३१ ॥
सर्व व्यापूनि आकाश सूक्ष्मत्वे न मळे जसे ।
सर्वत्र भरला देही आत्मा तो न मळे तसा ॥ ३२ ॥
एकला चि जसा सूर्य उजळी भुवनत्रय तसा |
क्षेत्रज्ञ तो क्षेत्र संपूर्ण उजळीतसे ॥ ३३ ॥
पाहती ज्ञान- दृष्टीने क्षेत्र-क्षेत्रज्ञ भेद हा ।
भूत-प्रकृति लंघूनि ते ब्रह्म-पद पावती ॥ ३४ ॥
अध्याय तेरावा संपूर्ण
