के. जमनालालजींना श्रद्धांजलि (जीवन-दृष्टि)

काल सायंकाळी ४ वाजता महिलाश्रमामध्ये माझें व्याख्यान ठेवले होतें. त्या व्याख्यानासाठीं मी तिथे जाऊन पोचलो, मुली येऊन बसल्या आणि मी माझे बोलणे सुरू करणार इतक्यात मोटर आली. आलेल्या माण- साने सागितले की, "जमनालालजी आजारी आहेत आणि तुम्हाला बोला- चले आहे." जमनालालजी तसे म्हणण्यासारखे आजारी नव्हते. दुपारपर्यंत नेहमीप्रमाणे ते आपले काम करीत होते, हें मला माहीत होते. त्यामुळे ते आजारी असल्याची बातमी ऐकली तरी त्याचा जास्त खोल अर्थ मी समजलों नाहीं. तरी पण व्याख्यान सोडून मी गाधीचौकात आलों गाडींतून थी. Thereat बजाज याच्या येथे ता. १२-२-४२ ला गाधीचौकात झालेले व्याख्यान.

साली उतरतों तो दिलीप माडीवरून उतरत होता. त्याच्या चेहन्यावर दुस दिसत असून हि मला पुरी कल्पना आली नाहीं आणि मी त्याला जमना लालजींची प्रकृति कशी आहे " असे विचारले, त्यावर तो नोल्ल "ते तर गेले " इतकी अचानर, अनपेक्षित आणि चित्ताला द्वेश पोंचविणारी नातमी ऐकून मला काय वाटायला पाहिजे तें तुम्ही समजू शक्ता, परंतु मला मात्र गर्दी विक्षण आणि वेगळाच अनुभव आला. ती नातमी क्लेशदायी तर सरी च, पण ती ऐकून मला काहीं एका विशेष आनदाचा जाभास अतर्यामात झाला आणि त्या आनदाच्या अवस्थेत च मी वर ज्या सोलींत त्याचें शव होते तिथे गेलों. तिथे जी मंडळी नसली होती त्याच्या चेहयावर जेव्हा स्पष्ट दुसाची छाया मी पाहिली त्या वेळी मला भास झाला, अशी काही घटना झाली आहे की जिच्यामुळे पुष्कळाना दुस होऊ शक्त. तरीपण मला कबूल केले पाहिजे, की आतून ज्या आनंदाचा अनुभव मला येत होता तो काहीं कभी झाला नाहीं शेवटीं सध्याकाळी प्रेताला अग्नि दिल्यानतर जेव्हा ईशोपनिषद् आणि गीताईचे लोक म्हणू लागलो तेव्हा तर त्या आनंदाला पार उरला नाहीं. ही माझी स्थिति रात्री झोपेपर्यंत तशी च राहिली सकाळी उठल्यानंतर जमनालालजींच्या मृत्युमुळें केवढी क्षति झाली आहे आणि जामची जनानदारी किती वाढली आहे याचे हळू भान होत गेलें पुढचा सर्व प्रकार काय झाला जसेल तो तुम्ही समज शक्ता परतु मला आलेल आनदाचा अनुभव क्शामुळे आता हें सागायला पाहिजे

जमनालालजींनी गोसेवेच काम हाती घेतले ही नातमी मला जेलमध्ये कळली ती ऐकून मला समाधान वाटले आणि हें उपयोगी काम जनना लालजींनी उचल्लें आहे तेव्हा देशात तर त्यानें अवश्य उपकार होइल च परंतु त्याच्या स्वतःच्या चित्ताला हि त्या योगानें शाति भेल असे वाटलें. परतु त्यानरोनर च त्याच्या थकलेल्या शरीराला है काम असह्य होणार आहे.

ही सभावना मी पाहत होतोच. मी जेलमधून बाहेर आलो त्या वेळीं पहिल्या भेटीतच त्यानीं प्रश्न विचारला, की "मी गोसेवा सधाचे काम घेतले त्यावद्दल तुमचा काय अभिप्राय आहे?" मी त्याना सागितले, कीं 'हे ऐकून माझ्या चित्ताला फार समाधान झाले, " इतके शब्द मी steeraat याच्या डोळ्यात पाणी आले. अलीकडच्या ह्या २/३ महिन्यात गोसेवेसारसे पविन, प्रेमभाव उत्पन्न करणारे आणि आत्म्याच्या उन्नतीचे साधनरूप असे हे मुदर काम मिळाल्यानद्दल त्याच्या चिताला पार समाधान झालेले दिसत होते. आणि नेहमीपेक्षा हि अधिक एकाग्रतेने आणि निकराने त्यानी हे काम चालविलें, ते जेव्हा मेले तेव्हा त्याच्या मनाची जितकी उन्नत अवस्था होती तितकी उन्नत अवस्था त्याच्या पूर्वीच्या सन वीस वर्षाच्या प्रयत्नात नव्हती. गेल्या वीस वर्षापासून मनाच्या सूक्ष्म परीक्षणाचा त्याचा अभ्यास असून हि जी मनाची उत अवस्था त्याना गाठता आली नाहीं ती ह्या २३ महिन्यात त्याना झपाट्याने प्राप्त झाली. प्रथमपासून त्याच्याशी निकट परिचय असल्यामुळे मी हें पाहू शक्त होतो. अशा उन्नत अवस्थेत मरण येणं पार आनदाचे आहे मरण तर त्याच यायचे आहे. पण मरणामरागात परी असतात. अगदी acid काम करीत करीत, दुसऱ्याची सेवा घ्यावी न लागता, मनाच्या उन्नत अवस्थेत देह सोडून जाण्याचे भाग्य मात होण यापेक्षा जीवनाचा चागला अत आणखी कोणचा असू शकणार हे लक्षात येऊन भी आनंदात होतों प्रस्तुत प्रसंग जरी दुस वाढण्यासारसा असला तरी त्यात हि आनदाची नानू होती ती मी तुमच्यासमोर माइली. मला वाटते, असेच मरण देवापाशी आपण मागार्ने, आणि या च दिशेने आणि या च हेतुने आपला सर्वे प्रयत्न असावा रामायणात एक तुमीदासजींनी वर्णिला आहे. आणि

ती. ह....३

वाली याचें युद्ध चालू असता रामानें वालीला बाण मारला. आणि त्या बाणाने विह्वळ होऊन वाली पडला असता वालीचा आणि रामाचा सवाद झालेल दिला आहे. रामानें नाण मारल्याबद्दल वालीने रामाला ठपका दिला तेव्हा राम वालीला म्हणतो, " हे माझ्या लाडक्या मुला' हा मी तुला बाण नाहीं मारला. पण हे मी तुझ्यावर प्रेम केले आहे. परंतु तुझी जर इच्छा च असेल तर मी तुला जिवत ठेवतो. तुझी जशी इच्छा असेल तसें करतों " त्यावर वाली म्हणाला, "रामा ! आज तुझें प्रत्यक्ष दर्शन लाभले आहे आणि अशा पवित्र क्षण मरणाची सधि मला मिळत असताना ती मी गमावू आणि तुझ्याजवळ आयुष्य मागू तर मग पुढे जेव्हा मरणाची पाळी येईल तेव्हा दें दर्शन या डोळ्याना लाभेल याची मला शाश्वती नाहीं म्हणून ही च स्थिति मी पत्करतों. मला जिवत राहण्याची इच्छा नाहीं आता च मरणे मला श्रेयस्कर आहे. " असे बोलून वाली मुक्त झाला आणि रामाच्या ज्योतत मिसळून गेला, असे चित्र आणि चरित्र रामायणात वर्णन केलें आहे. यातला भाव हा कीं, चित्ताचे शोधन करीत करीत उन्नत अवस्था गाडून तशा अवस्थेत च मरावें. मी जाणतों कीं जमनालालजींना असें मरण आले. आणि म्हणून हा दु साचा विषय नाहीं पण आनदाचा विषय आहे, त्याचा हेवा वाटण्यासारसा आहे.

त्याच्या अनेक गुणाचे वर्णन आपण करूं शक्तों. परंतु त्याच्यातला सर्वांत मोठा गुण हा होता कीं अनेक सेवेची काम करीत असताना ती सेवा किती झाली ह्याचे हिशेबी पुरुष या नात्यानें बाह्य माप जरी ते घेत होते तरी त्या सेवेचे त्याचे मुख्य माप वेगळे च होतें, द्या सेवेनें माझ्या अतःकरणा- तील मळ, अशुद्धि कमी होत आहे ना ! - हें ते पहात. जे सेवाकार्य केले त्याचा परिणाम चित्तशुद्धीच्या रूपात दिसला तर ती सेवा सरी, वित्त- शुद्धीचा परिणाम कमी दिसला तर ती सेवा तितकी अपुरी; आणि घ्या सेवेचा असा परिणाम दिसून आला नाहीं ती सेवा सोटी असे त्याना वाटे. 

प्रत्येक सेवा ते चित्तशुद्धीच्या कसोटीवर पासून घेत. चिराशुद्धीचा कस तोच त्या सेवेचा क्स असे ते समजत. अशा चित्तशुद्धीच्या वृत्तीत जो देह सोडून गेला तो गेलाच नाहीं. तो लहान देहातून गेला, परंतु समाजाच्या व्यापक देहात प्रविष्ट झाला. असे पुष्कळदा होते. देह आत्म्याच्या विकासा- साठीच आहे. परंतु ज्याचा आत्मा विशेष उन्नत झाला आहे त्याच्या विकासाला पुढे देहात पुरेसा वाव मिळेनासा होतो त्याच्या त्या विशाल आत्म्याला देहाचें भाप अपुरे पडते. अशा वेळीं ते आत्मे देह फेकून देऊन देहरहित अवस्थेत अधिक सेवा करतात. आणि अशासारसी स्थिति जमना- लालजींची झाली आहे तुमच्या आमच्या देहात जणू त्यानीं प्रवेश केला आहे अस मी तरी पाहत आहे. असा मृत्यु हा जिवत मृत्यु होय मृत्यु हि जिवंत असू शकतो आणि जीवन हि मृत असू शकते जिवत मृत्यु पार थोडचाचा होतो तसा हा जमनालालजींचा मृत्यु आहे. त्याचा परिणाम तुम्हा आम्हावर अवश्य होईल. पण तसा परिणाम होण्याला अनुकूल अशी मनाची उघडी दशा आपण ठेवली पाहिजे, अशा परिणामाचे एक लहानसे च उदाहरण देतो जमनालालजींच्या मृत्यूनंतर त्याच्या पत्नींना असा सकल्प करण्याची प्रेरणा झाली की आपला देह राष्ट्र-कार्यात समर्पण व्हावा. त्यानी आपली स्वतःची खाजगी सपत्ति राष्ट्राला समर्पण करण्याचा सकल्प केला. जानकीनाई म्हणजे कोणी विशेष शिकलेल्या नाई नाहीत किंवा विकासाचे एसादें स्वतंन साधन त्याना लाभले आहे असे म्हणता येत नाहीं परतु हा परिणाम जमनालालजींच्या मृत्यूचा झाला असा याचा अर्थ होतो. देह असताना आत्मा जो परिणाम करू शकत नाहीं आणि करू शक्तो, घा हैं एक उदाहरण आहे आणसी हि अशी उदाहरणे होतील कारण मोठे आत्मे देह सोडल्यावर च अधिक बलवान बनतात सताची उदाहरणे आपण पाहतों च. ते जिवंत होते तर समाज त्याची किंमत करीत नव्हता, उलट त्याचा छळ करीत होता. परंतु देह गेल्यानंतर देहाबाहेर राहून फारच शक्तिशाली परिणाम समाजाच्या चित्तावर ते करू शकले. अशाच्या च मालिस्त जमनालालजींने लहानसे का होईना स्थान आहे. म्हणून त्यानी जितक्या जोराने कार्य केलें त्याहून अधिक जोराने ते कार्य पुढे चालवि ण्याची प्रेरणा आम्हाला ईश्वराच्या कृपेनें मिळू शवणारी आहे. ती प्रेरणा ग्रहण करण्यात आमचे चित्त उघडें असो, ही प्रार्थना करून हे श्रद्धेच भाषण मी संपवितों.