मित्रांनो, या ठिकाणी धुळयांत आल्यावर घरीं आल्यासारखे च मला वाटतें. कारण, कांहीं कळकळीची काम करणारी माणसे, शुद्ध हृदयाची -माणसें, या ठिकाण आहेत. पण है एक कारण झालें. दुसरें हि एक कारण आहे. तीन वर्षांपूर्वी मी येथें आलों होतों. येथील जेलमध्ये सहा महिने • रहावयास सांपडलें होतें. जेल हे आमच्यासारख्यांचे घर च आहे. सहा महिने येथे राहिलो तो काळ फार आनंदाचा गेला. जेवढे लोक त्या ठिकाणी होते त्या सर्वांना वाटले की आयुष्यांतील कोणते हि सहा महिने असे गेले नसतील.
धुळयाला मी पुष्कळ संस्था पाहिल्या. इतक्या भरीव काम करणाऱ्या संस्था ज्या शहरास लाभल्या आहेत अशीं शहरें आमच्या देशांत थोडीं च आहेत. संपत्ति आहे एवढ्याने च संस्था चालत नाहीं. संस्था चालविण्या- •साठी विशेष मनोवृत्ति लागते. ती मनोवृत्ति येथें थोडीफार आहे. त्या वृत्तीचे नांव काय ? मी विचार करून तिला गुणारोपणवृत्ति असे नाव दिले आहे. ज्याप्रमाणे दोषदृष्टीचा मनुष्य सहज च दुसऱ्यावर दोषारोपण करतो - व ते दोष त्याच्या ठिकाणीं नाहींत असे सिद्ध होते तेव्हां च नाइलाजानें तें स्वरे मानतो. त्याच्या उलट ही गुणारोपणवृत्ति आहे. जोपर्यंत विरुद्ध सिद्ध होत नाहीं तोंपर्यंत माणसाला गुणसंपन्न समजावयाचे. अशी गुणारोपणवृत्ति असल्याशिवाय संस्था चालणार नाहींत. वस्तुत: 'आस्तिकता जिला म्हणतात ती हीच आहे.
आपण घरात एकमेकांना साभाळतो, त्याप्रमाणे राष्ट्राच्या कारभारांत- हि झाले पाहिजे. दोष पोटात घालून गुणावर जोर दिला पाहिजे. घरच्या कारभारात जी वृत्ति आपण उपयोगी मानतों ती सामाजिक व्यवहारात वावगी कशी होईल ? घरांत उदारता, प्रेम, सहानुभूति व सहकार पाहिजेत. सामा- जिक व्यवहारात हि ते च गुण पाहिजेत. जो न्याय कुटुंबांत तो च बाहेर. ज्या रीतीने व ज्या वृत्तीनें कुटुंबाचे प्रश्न आपण सोडवतों त्या च रीतीने क त्याच वृत्तीने देशाचे व जगाचे प्रश्न सोडवावयाचे असतात. ह्यासाठीं गुणारोपण वृत्तीची फार जरूर असते. ही वृत्ति धुळेकराजवळ थोडीफार आहे. त्यामुळे येथे थोड्याफार संस्था चालल्या आहेत, तरी मला हे कबूल करावयास पाहिजे की एवढ्यानें माझें समाधान होत नाही.
महात्मा गांधींवर एक आक्षेप सरळ मनानें पुष्कळजण घेत असतात. महात्मा गाधी हे लोकांपा फार अपेक्षा करतात, त्याना मनुष्यस्वभावाचे नीट ज्ञान नाहीं, ते मनुष्याच्या शक्तीच्या बाहेर त्यागाची मागणी करतात, पुढाऱ्याने जनतेला शक्तीबाहेर ताणू नये, शक्तीपेक्षां अधिक त्यागाची अपेक्षा करू नये, वगैरे लोक म्हणत असतात. असे बोलणें गैर आहे असे मी म्हणत नाही. सरळ वाटतें तसें तुम्ही बोलता. परंतु हें थोडें सूक्ष्मपणे पाहिलें पाहिजे.
मनुष्य किती त्याग करूं शकतो हे कुटुंबांत लक्षांत येते. मनुष्य
कुटुंबासाठी अगदी शेवटच्या टोकाचा-आत्यंतिक त्याग करीत असतो असें सूक्ष्म निरीक्षण केलें असतां दिसून येते. आत्यंतिक उदाहरणे सोडून दिलीं तरी सामान्यतः कुटुंब कांही ठराविक त्याग प्रत्येकापासून मागतें च. पिढ्यानपिढ्या चालत आलेले कुळधर्म नीट चालावयाचे असतील, जो गुणसंचय पूर्वजांपासून आपणांस मिळाला त्याचा विकास करावयाचा असेल, तर जितका त्याग कुटुंबात करावा लागेल त्या मानानें गांधी जो त्याग मागतात तो कांहींच नाहीं. तुम्ही जरा खोल जाऊन पहा म्हणजे कुटुंबासाठीं तुम्ही किती करतो व त्या मानानें राष्ट्रासाठी गांधी किती मागतात ते दिसून येईल. परंतु हैं खोल जाऊन पाहणे दरेकास कदाचित् शक्य होणार नाहीं. हें निरीक्षण कठिण म्हणून सोडून देऊ. सूक्ष्म निरीक्षण दूर ठेवू. आपण व्यापक दृष्टीनें पाहूं. आपण पांच हजार मैल दूर जाऊन पाहूं व तसें च पांच हजार वर्षे मार्गे जाऊन पाहूं.
आपण प्रथम दूर जाऊं. २० वर्षापूर्वी युरोपांत महायुद्ध सुरू झालें. हैं महायुद्ध ४ वर्षे चाललें. अत्यंत हिशेबी व व्यवहारी डोक्याच्या माणसांनी हें युद्ध चालविलें. तें युद्ध शंकराचार्यांच्या शिष्यांनी अद्वैत स्थापण्यासाठी निर्माण केले नव्हते. तर सकाम व स्वार्थप्रिय लोकांची ती उचल होती. अशा या युद्धाच्या वेळीं, जर्मनीतील लोकसंख्या ६ कोटि धरा, जर्मनीने जवळ जवळ एक कोटि शिपाई उभा केला. ह्याचा अर्थ असा की हिन्दुस्थानातील लोकांनी ३६ कोटीतून सहावा हिस्सा म्हणजे ६ कोटि लोक कायदेभंगाच्या लढाईत उभे केले असते तरी तो त्याग मनुष्यस्वभावाच्या, मनुष्यशक्तीच्या बाहेरचा झाला नसता.
हिंदुस्थानांत जे आपण कायदेभंगाचें युद्ध केलें त्याचा आढावा काढला तर ज्यास्तीत ज्यास्त दीड लाख लोक त्यात सामील झाले होते असे म्हणतां येईल. परंतु जर्मनीच्या मानानें पहावयाचें म्हणजे सहा कोटि लोक उभे रावयास पाहिजे होते. महात्माजींच्या झेंड्याखाली दीड लाख सामील झाले. हा जो त्याग आम्हीं केला तो मनुष्यशक्तीच्या पलीकडचा आहे ?
जर्मनीच्या त्यागाच्या मानाने आम्ही त्याग केला तो कांहींच नाहीं. तुलना हि होऊं शकणार नाहीं. थोडेफार गोळीबारानें मेले. थोडेफार लाठी मारानें घायाळ झाले. कांहींचे तुरूंगांत हाल झाले. अशां चा दहा हजार आंकडा धरला तरी जर्मनीचा जो त्याग त्या मानाने आपला कांहीं च नाहीं असें म्हणावें लागेल. जर्मनीचा त्याग जर मनुष्यस्वभावास धरून आहे तर महात्मा गांधी जो त्याग मागतात तो मनुष्यस्वभावाच्या व • मनुष्यशक्तीच्या बाहेरचा कसा ?
एकीकडे तर हिंदी संस्कृतीचा अभिमान दाखवतां. हिंदी संस्कृति थोर व श्रेष्ठ असे मानता. आमची संस्कृति सर्वात जुनी, आमच्यांत अनेक ऋषिमुनि, साधुसंत, वीर झाले; येथें ब्रह्मविद्या निर्माण झाली; आमची संस्कृति उदार, सुंदर, यज्ञप्रवण, स्वर्गीय, असे मानता. परंतु असे जे तुम्ही त्या तुमचा त्याग जर्मन लोकांच्या त्यागाच्या दोनशेंवा हिस्सा हि नाहीं. आणि म्हणता हा हि त्याग मनुष्यशक्तीच्या बाहेरचा आहे. धन्य आहे तुमची !
मला हें सांगावयाचें आहे की स्वराज्यासाठीं जो आम्हीं त्याग केला तो अत्यंत अल्प आहे. राष्ट्रासाठी काय करावें लागतें ह्या बाबत जर्मनीचे ताजे उदाहरण आहे. जसें जर्मनांचें तसें न फ्रेंचादि इतरांचें. त्या लोकान जो त्याग केला तो कांहीं फार मोठ्या उदात्त ध्येयासाठी नव्हता. त्यांची ध्येयें लोभमूलक होतीं. असे असून हा एवढा त्याग त्यांनी केला. मग आम्ही आपल्या स्वातंत्र्यासाठीं, आणि तें हि सत्याच्या मार्गाने मिळवण्यासाठी, ह्या उदात्त व भव्य ध्येयासाठी, किती त्याग करावयास पाहिजे होता ? ह्या ध्येयासाठी उच्च संस्कृतीचा अभिमान धरणान्यांनी किती हि त्याग केला असता तरी तो सार्थक लागला असता. अनेक पिढ्या आमचे गुणवर्णन झालें असतें. असें सुंदर ध्येय. परंतु त्यासाठीं जी थोडफार मागणी महात्माजींनीं केली ती हि आम्हांला फार वाटली !
आम्ही जगांतील उंच माणसें, श्रेष्ठ संस्कृतीचीं, थोर पूर्वजांचीं, अशा सान्या अभिमानासकट तुम्ही कोणत्या तोंडाने म्हणाल कीं केला हा त्याग फार झाला, पवित्र ध्येयासाठी केलेला हा लहानसा त्याग मनुष्य- स्वभावाच्या व मनुष्यशक्तीच्या बाहेरचा झाला ?
मनुष्याच्या त्यागाचे माप आपण ५ हजार मैल दूर जाऊन पाहिलें. आता ५ हजार वर्षे मार्गे जाऊन पाहूं. मैलांनी दूर गेलों, वर्षोनीं मार्गे जाऊं. हिंदुधर्म रचणाऱ्यांनी, त्या विचारवंतांनी असें ठरविलें की सरासरी चार माणसांत एक वानप्रस्थ असावा. चार माणसांतील एक देशाची, समाजाची, सेवा करणारा असावा. सर्व स्मृतींनीं ही गोष्ट मान्य केली आहे. वानप्रस्थ हा उत्तम शिक्षक असे सर्व स्मृति म्हणतात. देशाची पिढी तयार करण्यास त्यागी, अनुभवी, तपस्वी अशी मंडळी पाहिजे. म्हणून स्मृतिकारांनी वानप्रस्थसंस्था निर्माण केली. केव्हांतरी ही योजना अमलात असली पाहिजे. वानप्रस्थांचे प्रमाण आपण सोडूं घ्या. निदान तरी धरण्यास हरकत नाहीं. याचा अर्थ असा की धुळयाची जर ४० इजार लोकसंख्या असेल तर दोन हजार वानप्रस्थ सेवा करणारे -धुळयांत असले पाहिजेत.
उपनिषदांचे ऋषि व्यवहार धरून बोलत नाहींत असें समजूं. परंतु मनूसारखे समाजशास्त्रज्ञ, ज्यांनी समाजासाठीं धर्म रचला, ते तर व्यवहारी असतील ना ? त्यांनी जी धर्म-रचना केली तींत तुमच्यापासून कोणती अपेक्षा केली आहे ? त्या व्यवहारास धरून बोलणाऱ्या ऋषीने धुळयांतून दोन इजार सेवक मागितले. महात्मा गांधींनीं जो त्याग मागितला तो तुम्ही अव्यवहार्य म्हणतां मनुष्याच्या शक्तीबाहेरचा म्हणतां आणि आता या धर्म- शास्त्रकाराने मागितला तो हि अस्वाभाविक च का ? तो ऋषि स्वप्नसृष्टीत वावरणारा पागल नव्हता. तो मनुष्यस्वभाव जाणणारा होता. पूर्वीच्या मन्वादि स्मृतिकारांनी असा त्याग मागितला. आज हि परदेशांतले लोक किती त्याग करीत आहेत हे हि आपण पाहिलें. आणि ह्या प्राचीन व अर्वाचीन त्यागाच्या मानाने आपण केलेला त्याग जर मापला तर आपण करतो ती चळवळ आहे का राजवाडे म्हणत त्याप्रमाणे वळवळ आहे, तें समजून येईल,
मी तुम्हांला उपका नाहीं देत. मी कोणाला ठपका देऊं ? "आपुला चि बाद आपणाशी". आपले च ओंठ, आपले च दांत. धुळयांत चार- दोन संस्था आहेत ह्याचा मी आनंद कसा मानूं ? गो-रक्षणाची काल संस्था निघाली म्हणून आनंद मानूं ? का हरिजन विद्यार्थ्यांचे एक कसेबसे छात्रालय निघाले आहे, ज्याच्याकडे लक्ष देण्यास एकदोन माणसांपेक्षां इतरांस जरूर भासत नाहीं, त्याचा अभिमान धरूं । पूर्वजांनी लढाया केल्या, पराक्रम केले, तत्संबंधींचीं चिटोरे व कागदे सांभाळणारी येथे संस्था आहे म्हणून अभिमान धरूं ?
राजवाडे-स्मारक मंदिराच्या उद्घाटन प्रसंग मी तीन वर्षापूर्वी आलो होतो. पांच मिनिटें बोललों. ज्यास्त बोलण्याची ती वेळ नव्हती,
प्रसंग नव्हता. परंतु त्या वेळेस मी हें सांगितलें कीं इंग्रज इतिहासकार तुमच्या पूर्वजांस नालायक म्हणतात म्हणून तुमचा संताप होतो. संशोध- काला इतका संताप तो कशाला ? जरा समता घर, इतका संतापू नको. इंग्रज इतिहासकार आमच्या आजच्या वर्तनावरून आमच्या गत इतिहासाची परीक्षा करील. फळावरून झाडाची परीक्षा होते. हिंदुस्थानच्या इतिहासाला आमच्यासारखी नादान फळे लागतात तर इंग्रज इतिहासकार काय म्हणेल ? फळ ज्याअर्थी कडू आहे त्याअर्थी बीजात च कांहीं दोष असला पाहिजे. आज स्वराज्य मिळवा, त्यासाठीं त्याग करा, तुमचीं तोंडें उज्ज्वल होतील, पूर्वजाचे इतिहास हि उज्ज्वल होतील. पूर्वजांच्या तोंडाला आमचे आजचे वर्तन काळिमा फाशीत आहे. आमची संस्कृति उदार, उज्ज्वल, थोर म्हणून भागत नाहीं. तें प्रत्यक्ष दिसलें पाहिजे. तुम्ही तोंडाने म्हणाल, " नायं हन्ति न हन्यते " परंतु प्रत्यक्ष कृतींत अयं हन्ति, अयं हन्यते हैं च दिसून राहिलें आहे ! तुम्ही हरिजनांना ठेचता व परक्यांच्या लाथा खाता ! अशा पशुसम वर्तनानें इतिहास उज्ज्वल कसा होणार ? आम्ही जोपर्यंत आजचा इतिहास बदलत नाही तोपर्यंत जुनी कागदपत्रे किती हि साभाळली तरी ती जळल्यासारखीच आहेत आपला इतिहास जर कांहीं उज्ज्वल करावयाचा असेल तर आजचे वर्तन शुद्ध करा, उज्ज्वल करा. आम्ही आजचा काळ उज्ज्वल केला, त्याग भरपूर केला, ध्येयनिष्ठा दाख- विली तर, जरी जुने सर्व कागदपत्र नष्ट झाले, मराठ्यांच्या पराक्रमाचे च नव्हे तर वेदाचे, उपनिषदांचे हि सारे कागद फाटले, अक्षरन् अक्षर जरी उडून गेलें तरी हि आमचा मागील इतिहास जगांत उज्ज्वल ठरेल. असें हैं तेजस्वी, त्यागी, पराक्रमी उज्ज्वल राष्ट्र उज्ज्वल परंपरेचें च असले पाहिजे असें नि:शंकपणें जग म्हणेल. भूतकालीन इतिहास उज्ज्वल कराव- याचा असेल तर त्याला उपाय म्हणजे इल्लींचा काळ उज्ज्वल करणें. " सांगे वडिलांची कीर्ति, तो एक मूर्ख ॥।” असें जें समर्थांनी म्हटलें त्यांत हें च सागितले आहे. हा मूर्खपणाचा एक प्रकार नमूदून तो काढून टाकावा म्हणून समर्थांनीं खटपट केली. पढतमूर्खपणा नसावा. कांहीं गांवढळ मूर्ख,
जी. छ.... ५
कांहीं शहरी मूर्ख. कांहीं लिखतपढत असून मूर्ख, कांहीं तसे नसल्यामुळे मूर्ख. पढतमूर्ख असूं नये, पूर्वजांची केवळ कीर्ति गात बसूं नये, स्वत: पराक्रम करावा, है रामदासांच्या लिखाणाचें स्वारस्य समर्थानीं जो केवळ पूर्वजांची स्तुतिस्तोत्रे गात बसण्याचा मूर्खपणा काढून टाकण्याचा यत्न केला तो अजून आपल्यांतून गेला नाहीं. पूर्वज होऊन गेले, तूं शिल्लक आहेस. तुझ्याबद्दल काय तें बोल ना ? तूं आपला वर्तुळाकार फिरत आहेस व तोंडानें पूर्वजांचे पोवाडे गात आहेत. शून्य दर्शविण्यासाठी वर्तुळ च कां योजिलें, चौकोन का नाहीं अशी मला शंका येई. परंतु आजची आमचा स्थिति पाहिली म्हणजे तें लक्षांत येते. पूर्वजांच्या अभिमानाचे आजचे फलित काय - तर शून्य ! समर्थांनी असल्या या कर्तृत्वहीन स्वभावाला मूर्खत काढले आहे.
आमच्या हातून कर्तृत्व व्हावें, आजचा इतिहास उज्ज्वल होऊन आमची प्राचीन भव्य संस्कृति सतेज व्हावी, म्हणून तर महात्मा गांधी आमच्याजवळ त्याग मागत आहेत. त्यांनी जो त्याग मागितला तो अत्यंत अल्प आहे. उलट अहिंसेच्या बळावर अल्प त्याग हि महान् फळ देईल असा त्यांचा दावा आहे. इतर देशांतील राष्ट्रपुढारी जो त्याग मागतील त्या मानानें हा कांहींच नाहीं. त्यांत मनुष्य-स्वभाव ताणला जातो असें तुम्हांस म्हणतां येणार नाहीं. उलट केलेल्या त्यागानें तुम्हांस समाधान वाटणार नाहीं.
'दुर्लभं भारते जन्म' असा अभिमान बाळगणारे आम्ही ! परंतु
काय रे आमची ही दशा ! ' दुर्लभं भारते जन्म' असे म्हणणान्यावर इतर देशांपेक्षां भारतांत सेवावृत्ति, त्यागवृत्ति, प्रेमवृत्ति, ध्येयनिष्ठा, निर्भयता, मरणाबद्दलची बेपर्वाई हीं अधिक नको का दिसावयास १ की भारतांत हरि-जनास पशूप्रमाणें वागण्यांत येते, येथें भेदांचा उच्चनीचतेचा बुजबुजाट झालेला आहे, येथें मरणाचा डर जगांत अन्यत्र नाहीं इतका भरला आहे, येथें दास्याची चीड येत नाहीं, येथे स्वदेशीधर्म पाळला जात नाहीं, येथें उद्योगाची पूजा नाहीं, येथें ऐक्याचा व विशाल दृष्टीचा अभाव आहे म्हणून " दुर्लभं भारते जम्म' म्हणतां ? कोणत्या हि दृष्टीने पाहिले तरी आजची आपली स्थिति फार भयानक आहे असे म्हटल्यावांचून राहवत नाहीं. ही
स्वस्थिति पाहून आम्हांस दुःख, खेद, संताप वाटली पाहिजेत, तर तुम्ही का समाधान मानणार १ येथील दोनचार संस्थांचा लहानसा खेळ मांडून आनंद मानणार ? तुम्ही भला मानाल, पण मी मानणार नाहीं व तुम्हांला मानूं देणार नाहीं. चार दोन सेवकांनी काम करावयाचें, बाकीच्यांनी का - स्वस्थ बसावयाचें ? सार्वजनिक कामांत प्रत्येकाने भाग घेतला पाहिजे. ' प्रत्येकाने आपल्या शक्तीचा, आपल्या बुद्धीचा, आपल्या द्रव्याचा हिस्सा - सार्वजनिक सेवेसाठी सादर केला पाहिजे. नेपोलियन इंग्लंडावर हल्ला करूं पहात होता. डोळयांत तेल घालून नेहसन बसला होता. नेल्सनने राष्ट्राजवळ काय मागितलें ? प्रत्येक मनुष्याने स्वतःचे कर्तव्य केलें पाहिजे अशी इंग्लंडची अपेक्षा आहे असें तो म्हणाला. प्रत्येकाने जबाबदारी उचलली पाहिजे. देशाचा संसार आपल्या प्रत्येकाच्या शिरावर आहे व तो चालवला पाहिजे. इंग्लंडवर त्या काळांत जें संकट आलें होतें त्यापेक्षां आज हिंदुस्था- नवर कमी संकट आहे असें तुम्हांस वाटतें का ? ही भरत-भूमि प्रत्येक पुत्रापासून सेवेची अपेक्षा करीत आहे. भारतमातेस प्रत्येकाची जरूर आहे. गर्भात राहिलेल्या बाळाकडे पाहून ती म्हणत असेल, "हा तरी येईल, हा - माझ्या उपयोगी पडेल, हा माझे अश्रु पुशील, हा पांग फेडील ११ गोकुळावर संकट आले होतें त्या वेळेस भगवंतांनी सर्वोच्या हातांची अपेक्षा केली. सर्वांचे हात लागले पाहिजेत. मग त्यांची करांगुळी आहे च. मनुष्यप्राणी केवळ भोगी असून कसे चालेल ? आजूबाजूच्या परिस्थितीचा त्याने विचार केला पाहिजे. पाण्याचा स्वभाव कसा असतो पहा. विहिरींतून बादलीभर पाणी काढतां च तेथला पडलेला खळगा भरून काढण्यासाठी चोहोबाजूनें पाणी धावर्ते व एका क्षणांत पुन्हां समानता होते. विहिरींचें पाणी चढलें तर सारे वर चढेल, खालीं झाले तर सारें एकदम खाली येईल. परंतु पाण्याऐवजी ज्वारीच्या ढिगाकडे पहा. ज्वारीच्या ढिगांतून जर एक पायलीभर ज्वारी काढली तर तेथला खळगा तसा च राहील. तेथला खळगा 'भरून काढावयास कांहीं थोडे महात्मे-ज्वारीचे दाणे- धावतील व खड्डयांत उड्या घेतील, पण बाकीचे आडमुठे धावून येणार नाहींत. ते तसेच मजा पाहतील. / मनुष्यसमाज हा पाण्याप्रमाणे असावा.
हिंदुधर्म पुकारून पुकारून सांगत आहे की नरदेह दुर्लभ आहे. संतांनी कंठशोष करून सांगितलें, हा दुर्लभ नरदेह लाभला तर कांही सार्थक कर.
' सोनियाचा कलश । माजीं भरला सुधा-रस सोन्यासारखा नरदेह मिळाला आणि तो पुनः या संतांच्या पुण्यभूमीत ! असे अपून तुम्हीं त्याचें काय चीज करीत आहांत ? त्या पाण्याप्रमाणे धावून गेलांत तर नरजन्माचा महिमा तुम्ही टिकवलांत असें होईल.
तुम्ही म्हणाल,
'प्रत्येकाने मदत करावी, प्रत्येकाने सार्वजनिक सेवेला
हातभार लावावा, हें खरें, परंतु दिवस कठिण आले. व्यापान्याचा व्यापार चालत नाहीं. शेतकऱ्याची शेती पिकत नाहीं. पिकली तर विकली जात नाही. नौकरधिंद्यांत राम नाहीं. तर काय करावयाचें ? परंतु माझें याला उत्तर असें कीं 'दिवस कठिण आले म्हणून घरात पाच मुले असली तर त्यांना वाटून देतां च कीं नाहीं ? सार्वजनिक सेवा हैं एक सहावें मूल माना व या मुलाच्या वांट्यास जे येईल तें द्या. समाज हैं एक कुटुंबाचें च अंग माना. घरखर्चाचीं जशी अनेक खातीं तसेंच हें एक खाते. 'दया करणें जे पुत्रासी ते चि दासा आणि दासी' हें च सूत्र मनुष्यसमाजाचे असले पाहिजे.
कठिण दिवस आले म्हणून बाप एकटा खात नाहीं. जे असेल तें सर्वांना देतो. कमी मिळेल परंतु सर्वोस मिळेल. एकटयानें जेवणें हें महापाप आहे. तो ऋषि काय सांगतो, ऐका -
मोघमन्नं विदन्ते अप्रचेताः । सत्यं ब्रवीमि वध इत् स तस्य । नार्यमणं पुष्यति नो सखायं । केवलाघो भवति केवलादी ॥
तूं आपल्या एकट्यासाठी पैसा जमवला असशील तर तो व्यर्थ आहे. तूं स्वतःसाठी अन्नाची लयलूट करून कोठार बांधलें आहेस. अरे, तें कोठार नाहीं, तें अन्न नाहीं तूं मिळविलेंस ! तो ऋषि म्हणतो, "तो तूं वध मिळविलास, वध ! " -वध इत् स तस्य - 'तो त्याचा वध आहे.' तो ऋषि धोक्याची सूचना देत आहे. त्या तळमळणान्या निःस्वार्थी ऋषीहून कोण अधिक हितकर्ता आहे ? त्याला केवढी तुमची दया ! तो ऋषि सांगत आहे - तुम्ही एकटे खाल तर केवळ पापाचे पुतळे व्हाल. तुम्हांला कोठारें भरून मिळाली आहेत ती फुकट. तो तुमचा वध तुम्हीं सांवडलांत ! जो इतरांस पोसणार नाहीं, कोणाला मदत देणार नाहीं, त्याच्याजवळ जे आहे तो त्याचा वध आहे. नीट कान टवकारून ऐका. रशियांत त्या ऋषीची वाणी खरी ठरली आहे. लोकांना न देतां संचय करणे म्हणजे वध मिळवणे हे त्यांच्या अनुभवास आलें. तुम्हांला वेद पुकारून सांगत आहे. श्रुतिमाउलीहून अधिक कळकळीने कोण सांगणार ?
शंकराचार्य म्हणतात, हजारों आईबापांपेक्षां ही श्रुति कल्याणकारिणी व हितैषिणी आहे. अशी ती श्रुति सांगत आहे. तुमची वेदांवर श्रद्धा आहे ना ? मी वेदांचा नम्र उपासक व भक्त आहे. इतकी साफ साफ स्पष्ट शब्दांत धोक्याची सूचना कोणत्या प्रेमळ माणसांकडून तुम्हांस मिळाली होती ? मिळणार होती ? ऋषीहून प्रेमळ कोण असणार ? रशियांत जे प्रकार झाले, तसे जर येथे होऊं लागले तर तुम्ही म्हणाल आम्हांला अशी धोक्याची सूचना कां कोणी दिली नाहीं अगोदर ? त्या थोर ऋषीनें जीव तोडतोडून नव्हती का सूचना दिली ? हजारों वर्षापासून देऊन ठेविली आहे. "तुम्ही जर एकटे खाल तर मराल; स्वतःसाठीं अन्नसंचय करणें म्हणजे वध संपादन करणे होय. " या विचाराहून नवीन विचार कोणता समाजवादी देत आहे ?
दुसरा उपाशी मरत असतांना, भरपूर श्रम करून उपाशी मरत असतांना, स्वतःजवळ सांठवून ठेवतां ? हे कोणाला सहन होईल ? हैं ऋषीला सहन झालें नाहीं. अन्नावरचे नागोबा होऊन नका वसूं ! तुम्ही खा व उरलेले द्या. परंतु सांठवून ठेवू नका. समर्थानी है च सांगितले.
आपण यथेष्ट जेवणें । उरलें तें वांटणें ।
परंतु वायां दवडणें । हा धर्म नव्हे ॥
समर्थाचे साधें सप्रचीत बोलर्णे ! तुम्ही दूध प्या, पोटभर जेवा. परंतु घरांत सांठवून नका ठेवू. वेदांचा हाच संदेश, मनूचा हा च, समर्थांचा हा च. तुम्हाला हे सारे पूज्य, प्रिय व मान्य आहेत. त्यांचे म्हणणें मांडले आहे. पोटभर जेवा, उरलेले द्या, नागोबा नका होऊं.
प्रत्येकाने समाजाला हिस्सा दिला च पाहिजे, तसा दिला तर किती-- तरी कामे होतील. महात्माजी नवीन नवीन कामे दाखवीत च आहेत. त्यांनी आतां ग्रामोद्योगसंघ काढला आहे. गरीब लोकांचे धंदे मरत चालले आहेत, मेले आहेत. ते सुरू केल्याशिवाय गत्यंतर नाहीं. कोणी म्हणतो हैं कळयुग यंत्रयुग, कोणी म्हणतो कलियुग ! अरे, युग तूं निर्माण करशील तें होईल ! काळ बनवणे तुझ्या हातांत आहे. म्हणे यंत्रयुग आलें ! काय रेही तुझी श्रद्धा ? पाश्चात्त्य म्हणाले यंत्रयुग आणि तूं तें मानतोस ? विलक्षण च आहे तुझी श्रद्धा ! माझा काळ मी बनवतों. मीच काळ आहे. गीतेंत भगवान् म्हणतात, "मी काळ आहे." त्या भगवंताचे च आपण अंश ना ? जीव म्हणजे ईश्वराचा च सनातन अंश ना ? म्हणजे तुम्ही हि काळरूप आहांत. काळाला बनवणें हें तुमच्या हातचें आहे. गांधींनी दहा वर्षांत चरखा केला च कीं नाहीं उभा ?
खादीची चिंधी दिसत नव्हती. आतां सर्वत्र भांडारे झाली कीं नाहीं।
तो महापुरुष "यंत्रयुग आहे, कसें होईल ?" असें म्हणत बसला नाहीं, निराकार काळाला आकार देणारे तुम्ही; तुम्हांला पाहिजे असेल तें युग होईल. यंत्रयुग आहे, कलियुग आहे, ह्या दोन्ही कल्पना भ्रामक आहेत. कलियुग म्हणणा-याला अंधश्रद्धावान् म्हणून तुम्ही हसतां. तुम्ही यंत्रयुग म्हणतां पाश्चात्त्य म्हणतो, तुम्ही म्हणतां ! काळ आपली इच्छा असेल, प्रयत्न असेल, तसा होईल. काळाला वांकवण्याचे सामर्थ्य तुझ्या दृढनिश्चयांत आहे.
महात्मा गांधी साध्या साध्या गोष्टी सांगून राहिले आहेत. म्हणतात, हातानें दळलेले पीठ खा. गूळ वापरा. तो पैसा गरीब शेतकन्याला मिळेल, वेळीं च सावध झाले पाहिजे.
मनुष्य मरूं लागला म्हणजे मग च त्याच्या मदतीस जाणार का ? असें नका करूं. जरा आधीं त्याच्याकडे जा. तो जिवंत आहे तो च भावाधाव करा. त्यांच्या धंद्यांना तगवा. त्यांनी तयार केलेले पदार्थ घ्या. तुमच्या हातांत आहे तेवढें तर कराल ? " तुझें आहे तुजपाशीं.” सगळे च कांहीं बाहेर नाहीं. गूळ घे, घाण्याचे तेल घे, एरंडोली कागद घे. अशाने गरिबांस अन्न मिळेल. संपत्ति थोडीफार खेड्यांत जाईल, संपत्ति विभागली जाईल.
संपत्तीचा कायदा च असा आहे कीं ती पडून राहता कामा नये. संपत्ति खेळती पाहिजे. तिचा एके ठिकाणीं ढीग होऊ देऊ नये. संपत्ति एके ठिकाणीं सडूं लागली कीं घाण उत्पन्न होणार, रोग उत्पन्न होणार, मरण फैलावणार, म्हणून संपत्ति सांठवू नका. जरा मूठ सैल करा. तुम्हांला आळसाला पोसा असें नाहीं सांगत. खेड्यांतील वस्तु घ्या व जरा महाग पडल्या तरी सोसा. गरिबाला उद्योग मिळेल. स्वाभिमानपूर्वक तो घांस खाईल. असे कराल तर च जे भयानक संकट येऊ पाहत आहे, तें टळेल. ईश्वर आम्हांस सद्बुद्धि देवो !
