तिसरा अध्याय
अर्जुन म्हणाला
बुद्धि कर्माहुनी थोर मानिसी तू जनार्दना ।
मग कर्मात का घोर घालिसी मज केशवा ॥ १ ॥
मिश्र बोलून बुद्धीस जणू मोहात टाकिसी ।
ज्याने मी श्रेय पावेन सांग ते एक निश्चित ॥ २ ॥
श्री भगवान् म्हणाले
दुहेरी ह्या जगी निष्ठा पूर्वी मी बोलिलो असे ।
ज्ञानाने सांख्य जी पावे योगी कर्म करूनिया ॥ ३ ॥
न कर्मारंभ टाळूनि लाभ नैष्कर्म्य ते कधी ।
संन्यासाच्या क्रियेने चि कोणी सिद्धि न मेळवी ॥ ४ ॥
कर्माविण कधी कोणी न राहे क्षण मात्र हि ।
प्रकृतीच्या गुणी सारे बांधिले करितात चि ॥ ५ ॥
इंद्रिये करिती कर्म मूढ त्यास चि रोधुनी ।
राहतो भोग चिंतूनि तो मिथ्याचार बोलिला ॥ ६ ॥
जो इंद्रिये मनाने ती नेमुनी त्यास राबवी ।
कर्म योगात निःसंग तो विशेष चि मानिला ॥ ७
मिले तू करी कर्म करणे हे चि थोर की।
तुझी शरीरयात्रा ही कर्माविण घडे चि ना ॥ ८ ॥
[8]
यज्ञार्थ कर्म सोडूनि लोक हा बांधिला असे ।
यज्ञार्थ आचरी कर्म अर्जुना मुक्त संग तू ॥ ९ ॥
पूर्वी प्रजेसवे ब्रम्हा यज्ञ निर्मूनि बोलिला ।
पावा उत्कर्ष यज्ञाने हा तुम्हा काम- - धेनु चि ॥ १० ॥
रक्षा देवांस यज्ञाने तुम्हा रक्षोत देव ते ।
एकमेकास रक्षूनि पावा कल्याण सर्व हि ॥ ११ ॥
यज्ञ-तुष्ट तुम्हा देव भोग देतील वांछित ।
त्यांचे त्यांस न देता जो खाय तो एक चोर चि ॥ १२ ॥
यज्ञात उरले खाती संत ते दोष जाळिती ।
रांधिती आपल्यासाठी पापी ते पाप भक्षिती ॥ १३ ॥
अन्नापासून ही भूते पर्जन्यसे।
यज्ञे पर्जन्य तो होय यज्ञ कर्मामुळे घडे ॥ १४ ॥
प्रकृतीपासुनी कर्म ब्रम्ही प्रकृति राहिली ।
ऐसे व्यापक ते ब्रम्ह यज्ञात भरले सदा ॥ १५ ॥
प्रेरिले हे असे चक्र ह्या लोकी जो न चालवी ।
इंद्रियासक्त तो पापी व्यर्थ जीवन घालवी ॥ १६ ॥
परी आत्म्यात जो खेळे आत्मा भोगूनि तृप्त जो ।
आत्म्यामध्ये चि संतुष्ट त्याचे कर्तव्य संपले ॥ १७ ॥
केल्याने वा न केल्याने त्यास भावार्थ सारखा ।
कोणामधे कुठे त्याचा न काही लोभ गुंतला ॥ १८ ॥
म्हणूनि नित्य निःसंग करी कर्तव्य कर्म तू ।
निःसंग करिता कर्म कैवल्य पद पावतो ॥ १९ ॥
कर्म द्वारा चि सिद्धीस पावले जनकादिक ।
करी तू कर्म लक्षूनि लोक-संग्रह-धर्म हि ॥ २० ॥
जे जे आचरितो श्रेष्ठ ते ते चि दुसरे जन ।
तो मान्य करितो जे जे लोक चालवितात ते ॥ २१ ॥
करावे मिळवावेसे नसे काही जरी मज ।
तिन्ही लोकी तरी पार्था कर्मी मी वागतो चि की ॥ २२ ॥
मी चि कर्मी न वागेन जरी आळस झाडुनी ।
सर्वथा लोक घेतील माझे वर्तन ते मग ॥ २३ ॥
सोडिन मी जरी कर्म नष्ट होतिल लोक हे ।
होईन संकर द्वारा मी चि घातास कारण ॥ २४ ॥
गुंतूनि करिती अज्ञ ज्ञात्याचे मोकळेपणे ।
करावे कर्म तैसे चि इच्छुनी लोक-संग्रह ॥ २५ ॥
नेणत्या कर्म-निष्ठांचा बुद्धि-भेद करू नये ।
गोडी कर्मात लावावी समत्वे आचरूनि ती ॥ २६ ॥
कर्म होता ही सारी प्रकृतीच्या गुणामुळे I
अहंकार-बळे मूढ कर्ता मी हे चि घेतसे ॥ २७ ॥
गुण हे आणि ही कर्मे ह्यांहुनी वेगळा चि मी ।
जाणे तत्त्वज्ञ गुंते ना गुणात गुण वागता ॥ २८ ॥
गुंतले गुण-कर्मी जे भुलले प्रकृती-गुणे I
त्या अल्प जाणणारांस सर्व ज्ञे चाळवू नये ॥ २९ ॥
[११]
मज अध्यात्म वृत्तीने सर्व कर्मे समर्पुनी ।
फलाशा ममता सर्व सोडुनी झुंज तू सुखे ॥ ३० ॥
माझे शासन हे नित्य जे निर्मत्सर पाळिती ।
श्रद्धेने नेणते ते हि तोडिती कर्म- बंधने ॥ ३१ ॥
परी मत्सर- -बुद्धीने जे हे शासन मोडिती ।
ज्ञान- शून्य चि ते मूढ पावले नाश जाण तू ॥ ३२ ॥
ज्ञानी हि वागतो त्याच्या स्वभावास धरूनिया ।
स्वभाव-वश ही भूते बलात्कार निरर्थक ॥ ३३ ॥
इंद्रियी सेविता अर्थ राग-द्वेष उभे तिथे ।
वश होऊ नये त्यांस ते मार्गातील चोर चि ॥ ३४ ॥
उणा हि आपला धर्म पर-धर्माहुनी बरा ।
स्व-धर्मात भला मृत्यु पर-धर्म भयंकर ॥ ३५ ॥
[१२]
अर्जुन म्हणाला
मनुष्य करितो पाप कोणाच्या प्रेरणेमुळे ।
आपुली नसता इच्छा वेठीस धरिला जसा ॥ ३६ ॥
श्री भगवान् म्हणाले
काम हा आणि हा क्रोध घडिला जो रजोगुणे ।
मोठा खादाड पापिष्ठ तो वैरी जाण तू इथे ॥ ३७ ॥
धुराने झाकिला अग्नि धुळीने आरसा जसा ।
वारेने वेष्टिला गर्भ कामाने ज्ञान हे तसे ॥ ३८ ॥
कामरूप महा अग्नि नव्हे तृप्त कधी चि जो ।
जाणत्याचा सदा वैरी त्याने हे ज्ञान झाकिले ॥ ३९ ॥
घेऊनि आसन्यासाठी इंद्रिये मन बुद्धि तो ।
मोह पाडी मनुष्याते त्याच्या ज्ञानास गुंडुनी ॥ ४० ॥
म्हणूनि पहिला धारा इंद्रिये ती चि जिंकुनी।
टाळी पाप्यास जो नाशी ज्ञान विज्ञान सर्व हि ॥ ४१ ॥
इंद्रिये बोलिली थोर मन त्याहूनि थोर ते ।
बुद्धि थोर मनाहूनि थोर तीहूनि तो प्रभु ॥ ४२ ॥
असा तो प्रभु जाणून आवरी आप आपणा ।
संहारी काम हा वैरी तू गाठूनि परोपरी ॥ ४३ ॥
अध्याय तिसरा संपूर्ण
