बळवंतराव हरी साकवळकर प्र०-यावरून कोणत्याच धर्मपुस्तकात सर्वचैव प्राणीमात्रास सुख देण्यापुरते सत्य नाही काय?
जोतीराव गोविंदराव फुले उ०- या पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर जेवढी म्हणून मानवांनी धर्मपुस्तकें केली आहेत, त्यापैकी एकही ग्रंथांत आरंभापासून शेवटापर्यंत सारखे सार्वजनिक सत्य नाही. कारण प्रत्येक धर्मपुस्तकामध्ये काही एक व्यक्तींनी त्या वेळच्या प्रसंगांस अनुसरून हेकडपणा केल्यामुळे, ते धर्मं एकदर सर्व मानवी प्राण्यास सारखे हितकारक न होता, सहजच त्यामध्ये अनेक फळ्या होऊन त्या एकमेकाचा मनापासून हेवा व द्वेष करू लागतात.
दुसरे असे की निर्माणकर्त्ता जर आपण सर्व मानवाचा निर्मीक आहे, तर एकदर सर्व मानवी प्राण्यापैकी प्रत्येक व्यक्तीस त्याने कृपालू होऊन एकंदर सर्व उत्पन्न केलेल्या मानवी अधिकारांचा यथायोग्य उपभोग घेता यावा, असे घडून येत नसल्यामुळे त्यास अनेक प्रकारच्या दुःसह अडचणी सोसाव्या लागतात. सारांश, आपल्या या सूर्यमंडळासह आपण वस्ती करणाऱ्या पृथ्वीचा निर्माणकर्ता जर एक आहे; तर तिजवरील अनेक देशातील लोकांचा एकमेकाशी वैरभाव माजून प्रत्येकामध्ये देशाभिमान व धर्माभिमानाचे खुळ व्यर्थ का माजले आहे? त्याचप्रमाणे या पृथ्वीवरील अनेक देशांतील सर्व नद्या महासागरास मिळत असतो, त्यापैकी एका देशातील नदी पवित्र कशी होऊ शकेल? कारण ती महापवित्र नदी श्वानाचे मलमूत्र पोटात घेऊन समुद्रास वाहून नेण्यास कधी मागेपुढे घेत नाही.
बळवंतराव. प्र० तर यावरून या पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील काही लोकांस महा पवित्र मानून, त्यांस भूदेवासारखा मान देऊन त्यासच का श्रेष्ठ मानितात ?
जोतीराव उ० या पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर एकंदर सर्व मानवी प्राणी अवयवाने व बुद्धिकौशल्याने एकसारखे असून, त्यांपैकी काही लोक पिढीजादा पवित्र बनून श्रेष्ठ कसे होऊ शकतील? सर्वासारखे त्यांस जन्ममरण असून ते सर्वाप्रमाणे सद्गुणांत व दुर्गुणांत निपूण नाहीत काय?
