महाराष्ट्राची संस्कृती आणि सौंदर्य

महाराष्ट्र भारताच्या उत्तरवर्ती दिशेने स्थित एक राज्य आहे. ह्या राज्यातील संस्कृती व मान्यता वैशिष्ट्यपूर्ण आहे आणि त्याचा सौंदर्य प्रमाणित करणारा आहे. महाराष्ट्रातील अतिशय सुंदर पर्यटन स्थले, भोजन, वस्त्रे आणि कला या त्यांच्या प्रमाणे या राज्याचा सौंदर्य तरणारा आहे. या लेखात आपण महाराष्ट्राच्या संस्कृतीविषयी 500 शब्दांमध्ये चर्चा करणार आहोत.

महाराष्ट्राला प्राचीन परंपरा आहे. इतिहासाचार्य चिं. वि. वैद्य यांच्या मते ही प्राचीनता सनपूर्व ६०० पर्यंत मागे जाते. आज आपण ज्याला महाराष्ट्र म्हणतो त्या सर्व भूप्रदेशाला एक अभिधान प्राप्त होण्यापूर्वी विदर्भ, अश्मक, कुंतल, अपरान्त, बोपराष्ट्र, मल्लराष्ट्र, पांडुराष्ट्र अशा भिन्न भिन्न घटक विभागात महाराष्ट्र संस्कृतीची जोपासना होत होती. सातवाहनांच्या शिलालेखात 'महारठी' हे नाव आढळते. यावरूनच या प्रदेशाला 'महारठ' म्हटले जाऊ लागले आणि त्याचे संस्कृत रूप म्हणून 'महाराष्ट्र' हे नाव प्रचलित झाले. वररुची, वात्सायन, भरतमुनी यांच्या ग्रंथात महाराष्ट्र हे नाव आढळते. म्हणजे किमान दोन हजार वर्षे या भूप्रदेशाचे महाराष्ट्र हे नाव प्रचलित आहे. मार्कंडेय, वायू आणि ब्रह्मपुराणातही महाराष्ट्र हे देशनाम सापडते. तेथून पुढे अनेक संस्कृत आणि प्राकृत ग्रंथांतही 'महाराष्ट्र देशी' असे संदर्भ आढळतात. स्वतः ज्ञानदेवांनी ज्ञानेश्वरीच्या शेवटी, पसायदानानंतर 'ऐसे युगी परी कळी। आणि महाराष्ट्रमंडळी। श्री गोदावरीच्या कुली।' असा ग्रंथनिर्मितीच्या स्थळाचा उल्लेख केला आहे. इथे महाराष्ट्रमंडळी हा शब्द महाराष्ट्रदेशी अशा अर्थी आहे. सनपूर्व ३००च्या सुमारास महाराष्ट्री भाषेमुळे महाराष्ट्र संस्कृती निर्माण झाली. सनपूर्व २३५च्या सुमारास प्रतिष्ठान नगरीत सातवाहनांची सत्ता स्थापन झाली. सातवाहनानंतर वाकाटक, चातुक्य, राष्ट्रकूट आणि यादव या महत्त्वाच्या राजघराण्यांनी महाराष्ट्रावर राज्य केले. हे राजे सुसंस्कृत, प्रजाहितरक्ष आणि कलेचे भोक्ते होते. याच काळात कला, नृत्य, संगीत यांचा उत्कर्ष होऊन महाराष्ट्र संस्कृती भरभराटीस आली. इ. स. १३१८ साली यादवांची सत्ता संपुष्टात आली. परकियांची मोठी आक्रमणे झाली. लोकजीवन आणि संस्कृतीवर आघात होऊ लागते. सामाजिक संतुलनाला बाधा आली. राजकीय अस्थैर्याचा तो कालखंड. राजकीय परिस्थिती अस्वस्थ होती. अत्याचार, दुराचार, अनाचार, भ्रष्टाचार याने सारा समाज पोखरला. दंभाचार, बुवाबाजी, राजकर्त्यांची सत्ता संपादण्याची असूया, त्यासाठी प्रजेला वेठीस धरणे, गावगुंडांचा गोंधळ यातून लोकजीवनाला उपसर्ग पोहोचत होता.

भौतिक दुरवस्था आणि मानसिक गुलामगिरी यामुळे सामान्य जनता जडमूढ व अगतिक बनली. समाजाची आत्मनिर्भरता हरवली. या केविलवाण्या स्थितीतून तिला मुक्त करण्यासाठी संतचळवळ जन्माला आली आणि देशभाषेची म्हणजे मराठी भाषेची प्रतिष्ठा, भक्तिपंथाचा उदय तसेच कर्तव्यप्रधान समाजजीवन यातून संतप्रबोधनाची दिशा स्पष्ट झाली. लोकसंस्थेचे मोठेपण ओळखून रात्रंदिवस लोकांमध्ये वावरूनच त्यांनी समाजाच्या अंतरंगात आणि बाह्याचारात नवचैतन्य ओतले आणि त्याचे चैतन्यरूप लोककलेच्या अंगाने अधिक समृद्ध झाले. खरेतर संतपरंपरेच्या खूप अगोदरपासून महाराष्ट्रात लोककला आणि लोकपरंपरा उभी होती. लोककला, लोककाव्य, लोकवाणी हे सारे लोकजीवनाशी जेव्हा जोडले जातात, तेव्हाच लोकसंस्कृती उभी राहते. ज्ञानदेवांच्या अगोदरपासून या महाराष्ट्राला काहीतरी सांगणारा, शिकविणारा, आणि जाता जाता प्रबोधन करणारा एक वर्ग या महाराष्ट्रात नांदत होता. वाघ्या, मुरळी, भराडी, गोंधळी, कोल्हाटी, फकीर, मानभाव, दरवेशी, वासुदेव, पिंगळा या साऱ्या लोकभूमिका गावगाड्यात होत्या. पारंपरिक लोककलांमधून त्या लोकांचे मनोरंजन करत होत्या तर दुसरीकडे नीतीचे दोन शब्द सांगून प्रबोधनही घडवित होत्या. मराठी संतांनी विशेषतः एकनाथांनी या प्रतिकात्मक लोकभूमिकांमध्ये रूपकात्मक पद्धतीने अध्यात्मविचारांची मांडणी करीत भारुडे लिहिली. समृद्ध लोककलांचा वारसा महाराष्ट्राला लाभला आहे. महाराष्ट्राची लोककला, लोकभूमिका, लोकगीते यांना नृत्य, नाट्य, संगीत, संवाद याची जोड मिळाली आणि 'मराठमोळा लोकरंग' उभा राहिला. या लोकरंगात गण आला, गौळण आली, पोवाडा आला, लावणी आली, कटाव आला, भारूड आले. लळित, दशावतार, कीर्तनही सहभागी झाले. लोकधर्माला जागविणारे गोंधळ, जागरण आणि भराडही आले. निखळ मनोरंजनाचा मराठमोळा तमाशाही आला आणि वीरश्री फुलविणारा पोवाडाही. ज्या गावात कीर्तन झाले नाही आणि ज्या गावाने तमाशा पाहिला नाही असे गाव महाराष्ट्रात नसेल. मराठी मन कीर्तनाच्या भक्तिरसात रंगून निघाले तर लावणीच्या पद-शब्दलालित्याने शृंगाररसात न्हाऊन निघाले. मराठी मनाला रिझविणारी लावणी ही यौवनाने, शृंगाराने आणि सौंदर्याने नटलेली. महाराष्ट्रीय लोकसंस्कृतीची एक सौंदर्यवती-नटरंगी नार आहे.

महाराष्ट्रातील संस्कृती विशेषतः वेशभूषा, संगीत, नृत्य, आणि आदिवासी संस्कृतींची आपल्याला गर्व आहे. महाराष्ट्रातील लोकसंगीत व नृत्य विविध प्रकारांचे आहेत. लोकसंगीतातील पोवाडे, कोळी, गवळी, लावणी, भांडणी, आणि वाघयेती ह्या प्रमुख गणोंमध्ये आहेत. या गणांचे वाद्य, गाणी, गीत आणि नृत्य प्रमाणित करणारे आहेत. नृत्यमध्ये लावणी, कोळी, तामशा, पोवाडा, काठक, भारतनाट्यम, आणि कुछिपूडी ह्या अनेक प्रकारांमध्ये विभाग आहेत. या लोकसंगीत आणि नृत्याने आपल्याला संगीताची असाधारण प्रेमे दिसतात आणि एक आनंददायक अनुभव मिळतो.

महाराष्ट्राची संस्कृतीचा असलेला महत्त्वपूर्ण अंग आहे वेशभूषा. महाराष्ट्रीयन्स त्याची वेशभूषा वापरतात आणि ती त्यांच्या विशिष्ट संस्कृतीची प्रतिष्ठा करते. दोन अशी मुख्य वेशभूषा आहेत: नववारी आणि धोतर. नववारी म्हणजे महाराष्ट्रीयन स्त्रींची उणीच्या वेशभूषा. ही वेशभूषा मुलग्यांपासून तरुणांपर्यंत खूप आवडते. धोतर म्हणजे महाराष्ट्रीयन पुरुषांच्या परंपरागत वेशभूषा. ह्या दोन वेशभूषांमध्ये लाल, हिरवा, पांढरा, आणि कृष्णाजीचे रंग अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहेत.

महाराष्ट्रातील पर्यटन स्थळांची सुंदरता असाच आहे. मुंबईची गेटवे ऑफ इंडिया, अजंता-एलोरा गुफेचे वाणारे, महाबळेश्वर च्या जिवणगाठाचे विचित्र दृ

श्य, पुण्याची शानदार पाषाण इमारती, नाशिकची सुंदर त्रंबकेश्वर येथील मंदिर, आणि कोंकणातील अगंवाडीचे सागरिका आणि चौपाटी ह्या सगळ्यांनी पर्यटकांना मोहित केलेले आहे. महाराष्ट्रातील प्राकृतिक सौंदर्य विविध आहे. शहरे, बांधकाम, झरे, हरिण्यांचे प्राणगृह आणि वनस्पतींचे प्राणगृह ह्यांची सुंदरता पर्यटकांना मनोरंजन आणि शांतता देते.

महाराष्ट्रातील भोजन संस्कृतीतील अत्यंत महत्त्वपूर्ण अंग आहे. वडा-पाव, पूरणपोळी, बाप्पाच्या गणपतीसाठी विशेष केलेला मोदक, वांग्याचं भरीत, बाकरीचं मांस, कोंबडीचं रस्सा, कोळंबीचं वडे व बांडगोळं, भाकरी, अंबोळी, तिखट, कांदे पोळी, बसंतीचं आचार व मिरचीचं तेल आपल्या भोजनाची विशेषता आहे. एकदा खाल्लेला असेल तर आपल्याला त्याची आनंदाची अनुभूती होईल.

महाराष्ट्राची कला विरलीत अद्वितीय आहे. अजंता लेखकाच्या अंगणातील चित्रकला, तान्जावुरी चित्रकला, वारली पेंटींग, वर्ली आणि कालाघोडा चित्रकला या सगळ्या कलांमध्ये महाराष्ट्राचा महत्त्वपूर्ण स्थान आहे. या कलांची सुंदरता आपल्याला कलावंतांना गर्वाने भरली आहे.

महाराष्ट्राची संस्कृती व सौंदर्य वाद्यांपेक्षा कमी नाही. ह्यातील संगीत, नृत्य, वेशभूषा, भोजन, पर्यटन स्थळे, आणि कला ह्या सगळ्यांनी महाराष्ट्राचं सौंदर्य प्रमाणित केलेलं आहे. महाराष्ट्राच्या संस्कृतीचे प्रतिष्ठित करण्यासाठी, त्याचा संरक्षण करण्यासाठी आणि प्रमोट करण्यासाठी प्रत्येकाच्या जीवनात आपल्याला सहभागी होणं आवश्यक आहे. महाराष्ट्राची संस्कृती आणि सौंदर्य या दोन अद्वितीय आणि मोठ्या धोरणांनी प्रमाणित केलेली आहे, आपल्याला गर्व वाटतं. याचे रक्षण करा, प्रमोट करा आणि महाराष्ट्राच्या संस्कृतीची सुंदरता सर्वांसाठी दर्शवा.