समान नागरी कायदा

Uniform Civil Code : गेल्या काही दिवसांपासून देशात समान नागरी कायद्याची चर्चा सुरु झाली आहे. उत्तराखंड निवडणुकीपूर्वी याची चर्चा झाल्यानंतर आता गुजरात निवडणुकीपूर्वी याची परत नव्याने चर्चा होत आहे. गुजरातमध्ये अरविंद केजरीवाल यांच्या रुपात भाजपला तगड्या आव्हानाचा सामना करावा लागत असल्याने भाजपने आपल्या अजेंड्यावरील विषय बाहेर काढला आहे. 

तथापि, समान नागरी कायदा लागू झाल्यानंतर नेमकं काय बदलणार याबाबत अनेकजण अनभिज्ञ आहेत. त्यामुळे आपण समान नागरी कायदा म्हणजे काय? लागू झाल्यानंतर नेमका काय बदल होणार? याबाबत माहिती घेणार आहोत. गुजरातचे मुख्यमंत्री भूपेंद्र पटेल यांनी राज्यात समान नागरी कायदा लागू करण्यासाठी समिती स्थापन करण्याची घोषणा केली आहे. या समितीमध्ये कोणाचा समावेश होणार याची नावे मात्र देण्यात आलेली नाहीत.

गुजरातच्या मुख्यमंत्र्यांनी घेतलेला हा निर्णय भाजपच्या हिंदुत्वाचा एक भाग आहे. जम्मू-काश्मीरमधील कलम 370 रद्द करण्याच्या कल्पनेतून स्थापन झालेल्या जनसंघाचे म्हणजेच आजच्या भाजपचे तीन मुख्य विषय आहेत. समान नागरी कायदा आणि अयोध्येतील राम मंदिर. 

• समान नागरी कायदा काय आहे?

नावाप्रमाणेच, समान नागरी कायदा म्हणजे सर्वांसाठी एकच नियम, पण भारतासारख्या वैविध्यपूर्ण देशात जिथे प्रत्येकाला आपापल्या धर्मानुसार जगण्याचे स्वातंत्र्य आहे तिथे त्याची अंमलबजावणी करणे इतके सोपे आहे का? या प्रश्नाचे उत्तर अनुत्तरित आहे. समान नागरी कायद्यानुसार, संपूर्ण देशासाठी समान कायद्यासह, विवाह, घटस्फोट, वारसा, दत्तक यांचे नियम सर्व धार्मिक समुदायांसाठी समान असतील.

• संविधानाच्या कलम 44 मध्ये काय म्हटले आहे?

घटनेच्या कलम 44 मध्ये भारतात राहणाऱ्या सर्व नागरिकांसाठी समान कायद्याची तरतूद आहे. कलम 44 राज्यघटनेच्या धोरणाच्या मार्गदर्शक तत्त्वांमध्ये समाविष्ट आहे. या लेखाचा उद्देश संविधानाच्या प्रस्तावनेतील 'धर्मनिरपेक्ष लोकशाही प्रजासत्ताक' या तत्त्वाचे पालन करणे हा आहे.

• समान नागरी कायद्याचा पहिला उल्लेख केव्हा झाला?

समान नागरी संहितेची चर्चा म्हणजे समान नागरी कायदा ही स्वातंत्र्योत्तर संकल्पना आहे असे नाही. 1835 मध्ये ब्रिटीश सरकारच्या एका अहवालात इतिहासाची छाननी केली असता त्याचा उल्लेख आढळून येतो. ज्यामध्ये असे म्हटले आहे की, गुन्हे, पुरावे आणि करार या मुद्द्यांवर समान कायदा लागू करण्याची गरज आहे.

यासोबतच या अहवालात हिंदू आणि मुस्लिमांच्या धार्मिक कायद्यांशी छेडछाड झाल्याची कोणतीही चर्चा नाही. परंतु 1941 मध्ये हिंदू कायद्याची संहिता तयार करण्यासाठी बी. एन. राव यांची एक समिती स्थापन करण्यात आली होती. 

या समितीच्या शिफारशीवरून, 1956 मध्ये हिंदू, बौद्ध, जैन आणि शीख यांच्या वारसाहक्काच्या प्रकरणांचे निराकरण करण्यासाठी हिंदू उत्तराधिकार कायदा विधेयक स्वीकारण्यात आले. पण मुस्लिम, ख्रिश्चन आणि पारशी लोकांसाठी वेगळे वैयक्तिक कायदे होते.

• न्यायालयात वेळोवेळी समान नागरी कायद्याची मागणी 

सर्वांसाठी समान कायदा करण्याची मागणीही अनेक खटल्यांच्या सुनावणीदरम्यान न्यायालयांमध्ये जोर धरू लागली आहे. यामध्ये शाह बानोचे 1985 मधील तिहेरी तलाकचे प्रकरण, 1995 मधील सरला मुद्गल प्रकरण बहुपत्नीत्वाशी संबंधित होते.

• भारतात समान नागरी कायद्याची स्थिती आता काय आहे?

भारतीय करार कायदा 1872, नागरी प्रक्रिया संहिता, मालमत्ता हस्तांतरण कायदा 1882, भागीदारी कायदा 1932, पुरावा कायदा 1872 यांसारख्या प्रकरणांमध्ये सर्व नागरिकांना समान नियम लागू आहेत. पण धार्मिक बाबतीत वेगवेगळे कायदे प्रत्येकासाठी लागू आहेत आणि त्यात खूप वैविध्य आहे. गोवा हे देशातील एकमेव राज्य आहे जेथे समान नागरी कायदा लागू आहे.

• समान नागरी कायद्याच्या अंमलबजावणीतील आव्हाने

देशातील प्रत्येक चार कोसावर भाषा बदलत जाते. 'कोस कोस पर बदलले पाणी, चार कोस पर भाषण' या ओळी भारतातील वैविध्यपूर्ण समाज दाखवतात. समाजातच नाही तर प्रत्येक घरात वेगवेगळ्या प्रथा आहेत. भारतात सर्वात जास्त लोकसंख्या हिंदूंची आहे, पण प्रत्येक राज्यात वेगवेगळ्या धार्मिक श्रद्धा आणि चालीरीती आहेत. उत्तर भारतातील हिंदूंच्या चालीरीती दक्षिण भारतातील हिंदूंपेक्षा खूप वेगळ्या आहेत. संविधान नागालँड, मेघालय आणि मिझोरामच्या स्थानिक चालीरीतींना मान्यता देते आणि त्यांचे संरक्षण करते.

त्याचप्रमाणे मुस्लिमांच्या पर्सनल लॉ बोर्डाचेही समाजासाठी वेगवेगळे नियम आहेत. ख्रिश्चनांचे स्वतःचे स्वतंत्र धार्मिक कायदे आहेत. याशिवाय समाजातील पुरुषांना अनेक विवाह करण्याची परवानगी आहे. काही ठिकाणी विवाहित महिलांना वडिलांच्या संपत्तीत हिस्सा न देण्याचा नियम आहे. समान नागरी कायदा लागू झाल्यानंतर हे सर्व नियम रद्द केले जातील.

• समान नागरी कायद्याविरुद्ध युक्तिवाद

देशात समान नागरी कायद्याला विरोधही होत आहे. यामागे जातीयवाद असल्याचे अनेक राजकारण्यांचे मत आहे. काही लोक याच्या पुढे जाऊन त्याला बहुसंख्याकवाद म्हणतात.

संविधानाच्या कलम 25 मध्ये काय म्हटलं आहे?

संविधानाच्या कलम 25 मध्ये कोणालाही धर्माचा प्रचार आणि प्रसार करण्याचे स्वातंत्र्य असल्याचे म्हटले आहे. 

• समान नागरी कायद्याबाबत प्रमुख पक्षांची भूमिका

2014 आणि 2019 च्या लोकसभा निवडणुकीत भाजपने आपल्या जाहीरनाम्यात समान नागरी कायदा लागू करण्याचे आश्वासन दिले होते. ऑगस्ट 2019 मध्ये शिवसेना नेते संजय राऊत म्हणाले होते की, एनडीएमध्ये शिवसेनेने मांडलेले मुद्दे मोदी सरकार पुढे नेत आहे. यावर फार चर्चेची गरज नाही, देशहिताचा निर्णय आहे. ऑक्टोबर 2016 मध्ये असदुद्दीन ओवेसी म्हणाले की, समान नागरी कायदा हा केवळ मुस्लिमांशी संबंधित मुद्दा नाही. उलट ईशान्येकडील काही भागातील लोकही याला विरोध करतील. भाजपला भारतातील विविधता संपवायची आहे.

दुसरीकडे 2015 मध्ये सर्वोच्च न्यायालयाने म्हटले होते की, देशातील विविध वैयक्तिक कायद्यांमुळे संभ्रम किंवा गोंधळाची परिस्थिती कायम आहे. सरकारची इच्छा असेल तर कायदा करून अशी परिस्थिती संपवू शकते. हे सरकार करेल का? जर तुम्हाला हे करायचे असेल. 

2019 मध्ये सर्वोच्च न्यायालयाने सांगितले की, आतापर्यंत भारतात समान नागरी कायदा लागू करण्याचा कोणताही प्रयत्न झालेला नाही. तर राज्यघटनेत कलम 44 मधील धोरणाच्या निर्देशक तत्त्वानुसार भविष्यात असे केले जाईल अशी आशा व्यक्त केली आहे. 

2021 मध्ये दिल्ली उच्च न्यायालयाने देशात समान नागरी कायदा लागू करावा, असे सांगितले. न्यायमूर्ती प्रतिभा एम. सिंह यांनी एका खटल्याच्या सुनावणीदरम्यान सांगितले की, भारत आता धर्म, जात, समुदायाच्या पुढे गेला आहे. आधुनिक भारतात धर्म आणि जातीचे अडथळेही संपत चालले आहेत. या बदलामुळे विवाह आणि घटस्फोटातही अडचणी येत आहेत. आजची तरुण पिढी या समस्यांना तोंड देत आहे, हे योग्य नाही. त्यामुळे देशात समान नागरी कायदा लागू झाला पाहिजे.

• समान नागरी कायदा आणि भारतातील राज्ये

यावर्षी मार्चमध्ये, उत्तराखंडचे मुख्यमंत्री पुष्कर सिंह धामी यांनी सरकार स्थापनेनंतर पहिल्या कॅबिनेट बैठकीत उत्तराखंडमध्ये समान नागरी संहिता लागू करण्यासाठी एक समिती स्थापन केली आहे. एप्रिल 2022 मध्ये, महाराष्ट्र नवनिर्माण सेनेचे प्रमुख राज ठाकरे यांनी पंतप्रधान मोदींनी देशभर समान नागरी कायदा लागू करावा अशी मागणी केली होती. यावर्षी एप्रिलमध्ये शिवपाल यादव म्हणाले की, देशात समान नागरी कायदा लागू करण्याची योग्य वेळ आली आहे.

22 एप्रिल 2022 रोजी गृहमंत्री अमित शाह म्हणाले की CAA, राम मंदिर, कलम 370 आणि तिहेरी तलाक नंतर आता समान नागरी कायद्याची पाळी आहे.

• गोव्याच्या समान नागरी कायद्यात काय आहे?

गोव्यात 1965 पासून समान नागरी कायदा लागू आहे.

हिंदू, मुस्लिम आणि ख्रिश्चनांसाठी वारसाहक्क, हुंडा आणि विवाह याबाबत एकच कायदा आहे.

कोणताही पालक आपल्या मुलांना त्यांच्या मालमत्तेपासून पूर्णपणे वंचित ठेवू शकत नाही.

गोव्यात मुस्लिमांनी विवाह नोंदणी केल्यास बहुपत्नीत्वाला परवानगी दिली जाणार नाही.

गोव्यात जन्मलेली कोणतीही व्यक्ती बहुपत्नीत्व करू शकत नाही.

अनेक सनातनीवाद्यांना समान नागरी कायद्याला धर्मावरील आक्रमण म्हणतात. मात्र, हा कायदा लागू झाल्यानंतर लग्नाशी संबंधित धार्मिक प्रथा पंडित किंवा मौलवी करू शकणार नाहीत, असे अजिबात नाही. कोणत्याही नागरिकाच्या खाणे, पूजा, पेहराव यामध्ये कोणताही फरक असणार नाही.

2018 मध्ये या मुद्द्यावर स्थापन करण्यात आलेल्या विधी आयोगाने म्हटले आहे की, सध्या समान नागरी कायदा आणणे शक्य नाही. त्याऐवजी सध्याच्या वैयक्तिक कायद्यात सुधारणा करायला हवी. मूलभूत हक्क आणि धार्मिक स्वातंत्र्य यांच्यात समतोल राखण्याची गरज असल्याचे आयोगाकडून सांगण्यात आले आहे. सर्व समाजासाठी नियम बनवण्याआधी समाजातील स्त्री-पुरुषांच्या हक्कांमध्ये समानता आणण्याचे काम केले पाहिजे.

मुस्लिम पर्सनल लॉ बोर्ड समान नागरी कायद्याला विरोध करत आहे. हे मुस्लिमांवर हिंदू धर्म लादण्यासारखे आहे, असे त्यांचे मत आहे. त्याची अंमलबजावणी झाली तर त्याचे हक्क काढून घेण्यासारखे होईल. मुस्लिमांना तीन विवाह करण्याचा अधिकार राहणार नाही. पत्नीला घटस्फोट देण्यासाठी कायद्याचे पालन करावे लागेल. शरियतनुसार संपत्तीची विभागणी होणार नाही.