शिव राज्याभिषेक हे एक महत्वपूर्ण ऐतिहासिक घटना आहे ज्यानुसार छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या सामरिक, राजकीय व सांस्कृतिक कार्यालयांचे उद्घाटन होते. हे घटनेचे आयोजन 1674 च्या जेठ शुद्ध एकात्रीता दिनांकी झाले होते. हे ऐतिहासिक घटना महाराष्ट्राच्या इतिहासात विशेष महत्वाचे आहे. शिव राज्याभिषेक या घटनेमुळे शिवाजी महाराजांनी शिवरायांचे म्हणजे मराठा स्वराज्याचे राज्य किंवा सिंहासन स्थापन केले.
6 जून 1674 रोजी छत्रपती शिवाजी महाराज यांचा राज्याभिषेक झाला. भारतीय इतिहासात या घटनेकडे खूप महत्वाची घटना म्हणून पाहिले जाते. कारण त्या काळात संपूर्ण भारत परकिय आक्रमणांनी ग्रासला होता आणि एवढ्या मोठ्या शत्रूंना तोंड देऊन छत्रपतींनी आपला राज्याभिषेक केला होता. ही भारतीय इतिहासातील सामान्य गोष्ट नव्हती.
राज्याभिषेक करून राजा ही पदवी धारण करुन भारतातील परकीयांना शह देणे ही त्या काळात खुप धाडसाची कामगिरी छत्रपतींनी केली म्हणून भारतीय इतिहासात या घटनेकडे एक युगप्रवर्तक घटना म्हणून बघितले जाते. राज्याभिषेक झाल्यानंतर छत्रपतींनी अनेक सुधारणा घडवून आणल्या. परकीय शत्रूंना शह देणारा छत्रपती म्हणून शिवाजी महाराजांकडे बघितले जाऊ लागले.
• शिव राज्याभिषेक कशा प्रकारे घडला..
भारतातील सर्वात विद्वान पंडित म्हणून मिरविले गेलेले गागाभट्ट हे स्वतःहून छत्रपती शिवाजी महाराजांची किर्ती ऐकून त्यांची भेट घेण्यास आले होते आणि इथून पुढेच महाराजांच्या राज्याभिषेकाची खरी तयारी सुरू झाली.
गागाभट्टांनी राज्याभिषेकाची संपूर्ण जबाबदारी घेतली. त्या काळात गागाभट्ट काशीतील विद्वान पंडित होते. त्यांनी राजांच्या राज्याभिषेकाची संपूर्ण तयारी केली. गागाभट्ट हे काशीतील विद्वान पंडित होते राज्याभिषेकाचे संपूर्ण ज्ञान त्यांना होते. गागाभट्ट यांनी शिवराज्याभिषेकाचा साठी एक स्वतंत्र ग्रंथ तयार केला होता.
छत्रपती शिवाजी महाराज यांचा राज्याभिषेक होणार राजा म्हणून राजाला बसण्यासाठी सिंहासन असावे लागते म्हणून छत्रपतींच्या राज्याभिषेकासाठी खास 32 मन सोन्याचे सिंहासन बनवून घेण्यात आले. शिवछत्रपतींना 32 मन सोन्याचे सिंहासन तयार करण्यात आले. राज्याभिषेक करणे हा एक धार्मिक विधीच आहे. राज्याभिषेक करण्यापूर्वी गागाभट्टांनी शिवराज्याभिषेकासाठी “तुला पुरुष दान विधी” व “राज्याभिषेक प्रयोग”हे दोन ग्रंथ तयार करून घेतले. राज्याभिषेक करण्यापूर्वी आवश्यक कार्य म्हणून छत्रपतींची मुंजा करण्यात आली.
राज्याभिषेक करण्यासाठी महाराजांची सुवर्णतुला करण्यात आली राज्याभिषेकासाठी सुवर्णतुला केली जाते त्यावेळी महाराजांचे वजन 160 पौंड होते. राज्याभिषेकासाठी महाराजांचे त्यांच्या पत्नींसोबत विधिवत विवाह करण्यात आले. राज्याभिषेक सोहळा नऊ दिवस चालला होता.
राज्याभिषेकाची सर्व पूर्वतयारी झाल्यानंतर प्रत्यक्ष 6 जून 1674 हा दिवस उजाडला आणि भारताच्या इतिहासातील सुवर्ण अक्षरांनी लिहून ठेवावा असा क्षण आला तो क्षण म्हणजे छत्रपतींचा राज्याभिषेक होय.
सर्व विधी पूर्ण झाल्यानंतर गागाभट्टांनी या दिवशी छत्रपतींचा विधीवत असा राज्याभिषेक केला संपूर्ण महाराष्ट्रात तसेच भारतात आहे की ऐतिहासिक क्षण निर्माण झाला.
ज्येष्ठ शुद्ध त्रयोदशी शके 1595 शनिवार दिनांक 6 जून 1674 रोजी सकाळच्या वेळी महाराज सिंहासनारूढ झाले. इतिहासातील एक ऐतिहासिक घटना कित्येक शतकांनी एक हिंदू राजा झाला कित्येक परकीय यांना तोंड देत राज्याभिषेक झाला इतिहासात सुवर्णाक्षरांनी हा क्षण लिहिला गेला.
कोणताही राजा राज गादीवर आल्यानंतर राज्यातील गोरगरीब गरजवंत या सर्वांना दानधर्म दक्षिणा दिली जाते तसेच दानधर्म दक्षिणा छत्रपतींच्या राज्याभिषेकाच्या वेळी देण्यात आली. शिवराज्याभिषेकाचा साठी भारत भर ब्राह्मणांना आमंत्रणे पाठवण्यात आली होती. रायगडावर कित्येक पाहुण्यांची राहण्याची सोय करण्यात आली होती.
विदेशी व्यापारी, इंग्रज, परकीय शासक, प्रजा असे सारे लोक राजांच्या राज्याभिषेक वेळी उपस्थित होते. गागाभट्ट व इतर ब्राम्हणांना दक्षिणा म्हणून होन देण्यात आल्या. यावेळी सोळा प्रकारचे महादान करण्यात आले. गरजूंना यावेळी वेगवेगळ्या प्रकारचे दान देण्यात आले. छत्रपतींच्या राज्य हे आदर्श राज्य होते राज्यातल्या प्रत्येक गरजवंताला मदत केली जात असे.
शिवाजी महाराजांचे शिव राज्याभिषेक अशी एक घटना झाली होती ज्यामुळे त्यांनी स्वतंत्र मराठा साम्राज्याच्या संकल्पनावर अंधारानुवर्तन केले. हे राज्याभिषेक ज्या दिवशी झाले होते, ती दिवसभर उत्साहाची भारभराट झाली होती. वादळाची पंचवडा, शंभराज्यांचा महत्वाचा यज्ञोपवीत, सोने-मोहरे, विभूषणे, संघात, राज्यवर्धन, राज्यस्थापन, निवृत्ती क्षमता, समाजव्यवस्था, धर्म, शक्ती, वीरता, तेजस्वीता यांपैकी किती विषयांना शिवरायांचे आदर्शपाठ केले जाते. या घटनेच्या उद्घाटनासाठी रचलेली विशेष संप्रदायिक पूजा यात्रा झाली होती.
छत्रपती शिवाजी महाराजांचे राज्याभिषेक आपल्या अधिकृत स्थानिक साम्राज्यातील उच्चाधिकारी तथा विभागीय अधिकारींच्या सभोवती सह आयोजित केले गेले. या अवसरांत छत्रपती शिवाजी महाराजांनी स्वतःच्या हस्ते प्रतापात, जेव्हा त्यांनी वाढतील अप्रतिम वीरतेचा प्रदर्शन केला. छत्रपती शिवाजी महाराजांचा शिव राज्याभिषेक एक ऐतिहासिक दृश्य म्हणून जनतेला अत्यंत प्रिय झाला. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या नियमित प्रशासनाची सुरवात या अवसरावरूनच केली जाते.
शिव राज्याभिषेकाच्या आयोजनात विभागीय अधिकारी, मंत्री, आडनावाना अधिकारी व सेनाधीन प्रमुख यांचे सामरिक राजकीय अभिषेक करण्यात आले. विविध पंथांप्रमाणे संन्यासी, पंथप्रमुख, तानत्रिक ग्रंथकार, शास्त्री, कलावंत आणि अनेक प्रमुख स्वामींचे समावेश या आयोजनात केले. राज्याभिषेकाच्या क्रमांकावरून छत्रपती शिवाजी महाराजांनी स्वतंत्र मराठा साम्राज्याचे धनुषबाण प्रथमपणे सोडले व त्याला प्रतिष्ठान घेतले.
शिव राज्याभिषेकाच्या ऐतिहासिक महत्वाची सारांशिक माहिती देण्याचे ही म्हणजे अत्यंत कठीण कार्य आहे. त्यासाठी आवडतीच्या ग्रंथांचे अभ्यास करणे, इतिहासज्ञांची सल्ले घेणे, प्रामाणिक आंकडे व संशोधनांची खोज व निर्माण करणे ही गरज आहे. आपल्या भारतीय संस्कृतीला आपले अतुलनीय ऐतिहासिक संबंध आहे. त्यामुळे आपल्या महाराष्ट्रीय संस्कृतीला अनदेखा करण्याची तुमची क्षमता वाढेल.
शिव राज्याभिषेक ह्या घटनेच्या सानिध्याने महाराष्ट्राची स्वातंत्र्य, सामरिक शक्ती, आर्थिक स्थिरता, सांस्कृतिक विकास व यशस्वी आडनावीत सुद्धा नक्की वाढेल. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी अपूर्व प्रशासनिक योजनांच्या माध्यमातून मराठा स्वराज्याचे निर्माण केले आहे. त्यांच्या अद्यावतारातच्या स्वतंत्र मराठा साम्राज्याचे मूळ ठिकाण म्हणजे छत्रपती शिवाजी महाराजांचे शिव राज्याभिषेक.
या शिव राज्याभिषेकाच्या घटनेमुळे महाराष्ट्राचा सम्पूर्ण इतिहास बदलला. महाराष्ट्राच्या स्वराज्याच्या तापमानात एक नवीन उद्याचा सुरू झाला. अनेक धर्मीय संप्रदायांनी एकत्र होण्याचा आणि स्वराज्याच्या बळावर स्थिरता घेण्याचा मराठा सम्राटांनी प्रयत्न केला. त्यामुळे शिव राज्याभिषेक ह्या घटनेमुळे एक विशेष आठवण आहे, ज्यामुळे महाराष्ट्राचा गौरव वाढतो आणि मराठा साम्राज्याची आपल्या आत्म्यातील प्रभावशाली अनुभूती आपल्या मनात बसते.
