साहित्यासाठीचा नोबेल आणि पुलित्झर पुरस्कार मिळवणारे काझुओ इशगुरो यांच्या ‘क्लारा अ‍ॅन्ड द सन’ या कादंबरीत कृत्रिम बुद्धिमत्ता असलेल्या यंत्रमानवांचा आपल्या आयुष्यात होणारा वाढता वापर आणि त्यातून मानव-यंत्रमानव यांच्यातल्या तार्किक आणि भावनिक नातेसंबंधांमधल्या शक्यतांचा विचार केला आहे.
ही कथा घडते अमेरिकेत, अगदी नजीकच्या भविष्यात. या जगात मुलांच्या क्षमता वाढवण्यासाठी त्यांच्यात जनुकीय फेरफार केले जातात. ज्या मुलांच्या पालकांना हे परवडत नाही ती मुले आयुष्यभरासाठी उपेक्षेचा, तुच्छतेचा विषय बनतात. ‘सुधारित' मुलांसाठी निदान शालेय वयात लॉकडाउनमुळे घरबसल्या ऑनलाइन शाळा ही कायमचीच व्यवस्था बनलेली असते. त्यातून येणारा अटळ एकाकीपणा टाळण्यासाठी या मुलांना साथीदार म्हणून कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या बाहुल्यांचा वापर केला जातो. साधारण मुलांच्याच आकाराच्या, कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि निरीक्षणातून प्रचंड माहिती साठवू शकणाऱ्या, विचार करण्याची आणि निर्णय घेण्याची क्षमता असलेल्या या बाहुल्यांना काय म्हणायचे, हा प्रश्न कथेतल्या पात्रांनाही पडतो.
या कथेची निवेदिका आहे क्लारा, म्हणजे १४ वर्षांच्या जोसी या आजारी मुलीसाठी दुकानातून विकत आणलेली कृत्रिम मैत्रीण. तिचे विचार यांत्रिक आणि मानवी असे दोन्ही आहेत. तिच्या निर्मात्याने तिच्यात भावना निर्माण होतील, अशी व्यवस्था केली आहे. ही बेबीसिटर, शिक्षिका, किंवा मोलकरीण नाही, पण तिला जोसीच्या आज्ञा मानाव्या लागतात. जोसीची सगळ्यात जवळची मैत्रीण बनणे हे तिला कर्तव्य वाटते. पण त्यांचे मैत्रीचे नाते समान पातळीवरचे नाही. क्लाराला खडबडीत रस्त्यावरून किंवा माळरानात तोल सांभाळत चालणे कठीण जाते. वडील आधीच दुरावलेले असताना, आई कामावर गेल्यावर जोसीकडे लक्ष ठेवणे, तिला सर्व प्रकारची मदत करणे, जरूर पडल्यास तिच्या आईला कळवणे हे तिच्याकडून अपेक्षित असते.
जोसी आणि तिच्या आईबरोबरचे वास्तव्य आणि त्यांच्याबरोबर तिने दिलेल्या काही ठिकाणांना दिलेल्या भेटी ही क्लारासाठी निरीक्षण आणि त्यातून बरेच काही शिकण्याची चांगली संधी असते. सुरुवातीला इतर अनेक गोष्टींबरोबर मानवी भावनाही शिकणाऱ्या क्लाराला जोसीला भेटायला येणाऱ्या मुलांचा काही बाबतीतला क्षुद्रपणा किंवा दृष्टपणा अशा काही गोष्टी बुचकळ्यात टाकतात.
क्लाराच्या मदतीने जोसी आजारावर मात करू शकेल, अशी आशा असते. पण त्याचबरोबर जर जोसी त्या आजारातून उठलीच नाही, तर तिच्या आईला त्या दुःखातून बाहेर पडायला जोसीची जागा घेऊन क्लाराच मदत करू शकेल, असाही एक विचार असतो. त्यासाठी नुसती जोसीची नक्कल न करता जोसीच्या हृदयात डोकावणे आवश्यक असते. मानवी मनाच्या खोल तळाशी थांग लागणार नाही, असे काहीतरी असते. त्यामुळे हे क्लाराला जमू शकेल का, असा प्रश्न असतो.
क्लाराला जोसीविषयी प्रेम वाटते आणि तिला मदत या यंत्रांमध्येही एक प्रकारची जातिव्यवस्था तयार होते. जुन्या मॉडेलच्या यंत्रांना नव्या मॉडेलच्या यंत्रांची भीती वाटते. नवी बी ३ मॉडेलची यंत्रे ही बी २ मॉडेलपेक्षा अधिक पुढारलेली असल्यामुळे दुकानात बी ३ मॉडेलचा स्वतंत्र गट तयार होतो. असा भेदभाव करणारी मॉडेल पुढारलेली असली तरी मुलांसाठी चांगली कशी म्हणता येतील, असा प्रश्न स्वतः बी २ असलेल्या क्लाराला पडताना दिसतो. कथेच्या शेवटी जोसी बरी होऊन घर सोडून कॉलेजला जाते. क्लाराचे सर्व भाग सुटे
करून ही यंत्रे कशी शिकतात, यावर संशोधन करायला जोसीची आई ठाम नकार देते. त्यापेक्षा सन्मानाने हळूहळू नाहीसे होण्यासाठी क्लाराला भंगार यार्डात पाठवले जाते.
